Ο Άγιος Θωμάς του Γιώργου Κελλιώτη

Ο ναός φέρει το όνομα του προστάτη του χωριού. Βρίσκεται δίπλα στο δέλτα που σχηματίζει ο Ασωπός Ποταμός με τον παραπόταμό του Λάρη(Θερμόδοντα). Η παράδοση θέλει τον Αγιο Θωμά να μην επιτρέπει στην πανώλη να περάσει το ποτάμι και οι κάτοικοι τον τίμησαν με το όνομα του χωριού. Ο ναός αποτελεί πύργο από την εποχή της τουρκοκρατίας. Ωστόσο από την έρευνα του πανεπιστημίου Leiden η εκκλησία χαρακτηρίζεται μεσοβυζαντινή γύρω στον 10ο αιώνα. Ο τρούλος είναι μεταγενέστερος. Ακριβώς απέναντι και δυτικά στο λόφο βρίσκεται η αρχαία Τανάγρα.
To Υπουργείο Πολιτισμού το 2001 επαναοριοθέτησε τον αρχαιολογικό χώρο της Τανάγρας και ενέταξε τον βυζαντινό ναό του Αγίου Θωμά σε αυτόν. Αριθμός Υπουργικής Απόφασης - Αριθμός ΦΕΚ ΥΑ ΥΠΠΟ/ΓΔΑ/ΑΡΧ/Α1/Φ43/45103/2750/6-9-2001 - ΦΕΚ 1243/Β/25-9-2001 Τίτλος ΦΕΚ: Συμπληρωματική κήρυξη - επανοριοθέτηση του αρχαιολογικού χώρου Τανάγρας Ν. Βοιωτίας.

το κτίσμα θεωρείται πρωτοχριστιανική βασιλική του 10ου αιώνα. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία ανέκτησε την Βοιωτία από τους Σλάβους και έτσι άρχισε η αποίκηση των γύρω χωριών, τα οποία αναλαμβάνουν τον ρόλο της αρχαίας Τανάγρας και του καταφυγίου του Αγίου Κωνσταντίνου στο Κλειδί. Την εποχή των σταυροφορειών, η περιοχή περνά στην διοίκηση Φράγγου λόρδου, που μετατρέπει το ξωκλήσι σε φεουδαρχικό πύργο.(13ος αιώνας). Πανηγυρίζει την Κυριακή μετά το Πάσχα.
Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Θωμά, ανήκει αρχιτεκτονικά στον τύπο του εγγεγραμμένου απλού δικιόνιου ναού με τρούλο. Εξωτερικά φαίνεται σαν ένας πέτρινος όγκος με επίπεδη στέγη πού στο κέντρο της εξέχει μικρός τρούλος. Το αρχικό κτίσμα έχει υποστεί διάφορες παρεμβάσεις με κυριότερη εκείνη τής μετασκευής του κατά την περίοδο τής Φραγκοκρατίας σε χωροδεσποτικό πύργο. Στην τοιχοποιία του ναού χρησιμοποιήθηκαν αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη από αρχαία κτίρια της γειτονικής Τανάγρας, ενώ έχουν διατηρηθεί και πολλά βυζαντινά γλυπτά μεταξύ των οποίων και ένα με παράσταση ανατολικής επίδρασης.

Ο William Martin Leake στο έργο του Travels in Northern Greece το 1835 αναφέρει:
Στην αριστερή όχθη του Ασωπού ποταμού(γνωστός και με το όνομα Φουριέμι), κοντά στο δέλτα με το παραπόταμο Λάρι υπάρχει ένας μύλος που γυρίζει με τη ροή και των δύο ποταμών.
Στο σημείο αυτό και στη δεξιά όχθη του Ασωπού υπάρχει ένας υψηλός πύργος, κατασκευασμένος πιθανά από Φράγκους.
Ο πύργος έχει μετατραπεί σε εκκλησία, στην οποία υπάρχουν αρκετές ραβδωτές δωρικές στήλες καλυμμένες από στρώμα στόκου και ένα τετράπλευρο μαύρο μάρμαρο από την Τανάγρα με αναγραφή σε χαρακτήρες παλαιάς εποχής του ονόματος ΗΣΧΙΝΑΣ(Βοιωτική γραφή του ονόματος Αισχίνης).
Στον τοίχο εξωτερικά του πύργου υπάρχει άλλη μια μαρμάρινη επιγραφή. Η επιγραφή αρχίζει με ένα επίγραμμα σε δύο ελεγειακά δίστιχα. Φαίνεται να ήταν τοποθετημένη σε άγαλμα που αφιερώθηκε από κάποιον Φορύστα, γιο του Τρίακου, που είχε επιτύχει νίκη στους αγώνες του Δία και είχε πρωτεύσει σε πολλούς αγώνες δρόμου.
Οι στίχοι που ακολουθούν είναι σε κοινά ελληνικά και είναι ένα είδος προξενίας, στη Βοιωτία, από τον κόσμο της Τανάγρας, ως 'ρουσφέτι' υπέρ Διόσκουρου Αθηναίου.
Δεν υπάρχει προφανής σύνδεση του θέματος μεταξύ του επιγράμματος και του διατάγματος, και είναι δύσκολο να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο κατέληξαν στην ίδια πέτρα. Το ότι οι στίχοι είναι στην Ελληνική και το διάταγμα στην Βοιωτική , δεν προκαλεί έκπληξη, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι είναι σύγχρονα, επειδή ο Πίνδαρος προτιμούσε τη δωρική αντί της δικής του διαλέκτου. Οι ποιητές έκαναν χρήση αυτής της γνώσης από την εποχή του Ομήρου, χρησιμοποιώντας κάθε διάλεκτο ή όλες μαζί.