Νικόλαος Καρατζάς: "Οι ευρωπαϊκές προϋποθέσεις του Ελληνικού Αγώνα της Ανεξαρτησίας : από τον Διαφωτισμό στο Φιλελληνισμό και τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων"

Αναδημοσίευση από messapianews

Θέμα: Οι ευρωπαϊκές προϋποθέσεις του Ελληνικού Αγώνα της Ανεξαρτησίας : από τον Διαφωτισμό στο Φιλελληνισμό και τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων  

Οι Έλληνες  του ελληνικού χώρου στα επαναστατικά χρόνια δεν θύμιζαν κάτι από τη δόξα του τόπου και της γλώσσας τους των παλιότερων καιρών. Η φτώχεια και η εξαθλίωση, ήταν η μοίρα των περισσοτέρων, ενώ λίγοι τυχεροί, είτε έμποροι είτε κοινοτικοί άρχοντες είτε αξιωματούχοι του σουλτάνου, ζούσαν μέσα στη μόνιμη και επικίνδυνη αβεβαιότητα μιας αυτοκρατορίας που δεν ίσχυε ούτε το γραπτό δίκαιο, αλλά ούτε οι σταθεροί νόμοι.

Μέσα σε μια κοινωνία όπου όλα βασίζονταν στο εθιμικό δίκαιο και στις επιθυμίες του εκάστοτε σουλτάνου, οι Έλληνες – οι Ρωμιοί, άρχισαν να αντιδρούν και να εκμεταλλεύονται τις δυσλειτουργίες και τα προβλήματα του οθωμανικού συστήματος που άρχισαν να το ταλανίζουν στο β΄ μισό του 18ου αι.

Σημείο αναφοράς αυτών των αντιδράσεων αποτέλεσαν οι πολιτικοί και οι ιδεολογικοί παράγοντες της Δυτικής Ευρώπης. Η Γαλλική επανάσταση, το ρεύμα του Διαφωτισμού και διάφορες ιδεολογικές ομάδες έτρεφαν συνειδητά πολλές ελπίδες και προσδοκίες απελευθέρωσης. Η ανάπτυξη των καπιταλιστικών αγορών της Δυτικής Ευρώπης, η ανάπτυξη του ναυτικού των Ελλήνων και η παρουσία πολλών Ελλήνων στη Δύση, αποτέλεσαν το κυρίαρχο μέσο επικοινωνίας και γρήγορης μεταφοράς των ιδεολογιών της Δύσης στον Ελληνικό χώρο.

 Πολιτικοί και ιδεολογικοί παράγοντες επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία διεργασιών που προετοίμαζαν την ελληνική επανάσταση. Ο ελληνικός Διαφωτισμός, ο ριζοσπαστισμός, ο επαναστατικός πατριωτισμός και ο πολιτικός φιλελευθερισμός,  ήταν από τους σημαντικότερους ιδεολογικούς παράγοντες που έθεσαν τις βάσεις για την δημιουργία συνωμοτικών οργανώσεων (Φιλική Εταιρεία) στην διασπορά του ελληνισμού, με απώτερο στόχο την προετοιμασία της ελληνικής επαναστάσεως και σκοπό την απελευθέρωση του ελληνικού χώρου.

 Επίσης, τα ευρωπαϊκά κινήματα (Ρομαντισμός) συνεισέφεραν σημαντικά στην δημιουργία ενός Φιλελληνικού ρεύματος, το οποίο βοήθησε σε μεγάλο βαθμό στην συνέχιση του επαναστατικού μετώπου (σύναψη αγγλικών δανείων). Οι Μεγάλες δυνάμεις αρχικά, παρέμεναν αδιάφορες ως προς το ελληνικό ζήτημα. Στην συνέχεια όμως, άλλαξαν την στάση τους, με γνώμονα πάντα τα συμφέροντά τους και να προωθούν τις δικές τους θέσεις.       

Η φωτισμένη Ευρώπη αποτελεί τη μεγάλη πρόκληση για τα κινήματα. Το ρεύμα του Διαφωτισμού που εμφανίστηκε στη Γαλλία τον 18^ο αι., αποτελούσε ένα ισχυρό ανατρεπτικό ρεύμα με ισχυρές αγγλικές καταβολές, απλώθηκε σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο και άφησε τα ίχνη του σε πολλές βαλκανικές περιοχές. Έχοντας ως χαρακτηριστικά την βελτίωση της γνώσης, την πίστη στον ορθό λόγο και στην ιδέα της προόδου, την υπονόμευση της χριστιανικής θρησκείας και την λατρεία της επιστήμης, κατάφερε να ασκήσει πίεση και αντισταθεί στην εξουσία του παλαιού καθεστώτος.[1] Αυτές οι αρχές επηρέασαν έντονα και το κίνημα του ελληνικού Διαφωτισμού που άρχισε να εμφανίζεται λίγο μετά τα μέσα του 18^ου αι. Έλληνες διανοούμενοι της διασποράς, Έλληνες έμποροι των παροικιών[2] και Φαναριώτες αποτέλεσαν τους κύριους φορείς αυτών των ιδεών (νεοελληνικός Διαφωτισμός).

Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός κατά βάση κίνημα ανατρεπτικό, συγκρούεται  και επιθυμεί να υποκαταστήσει παραδοσιακά κοινωνικά και πνευματικά ρεύματα που δέσποζαν στις προγενέστερες περιόδους. Μέσω του κινήματος προωθούνται οι ιδέες του ριζοσπαστισμού, του επαναστατικού πατριωτισμού και του φιλελευθερισμού, οι οποίες εκπροσωπούνται διαμέσου ορισμένων ενεργειών. Ο αναπροσανατολισμός της ελληνικής παιδείας και η αποκληρικοποίησή της, η εθνική απελευθέρωση μέσω της διάδοσης της παιδείας και της εισαγωγής των νέων, δημοκρατικών ιδεών και η κοινωνική απελευθέρωση και η απελευθέρωση του ελληνικού κράτους αποτελούσαν κάποιες από τις βλέψεις αυτού του κινήματος.

Κυρίαρχο μέσο μεταλαμπάδευσης αυτών των ιδεών στο κοινωνικό σύνολο της υπόδουλης Ελλάδος αποτέλεσε το βιβλίο. Μέσω των βιβλίων και της συγγραφικής εργασίας κατάφεραν να εισάγουν τις ριζοσπαστικές τους ιδέες και να εξυψώσουν τους Έλληνες. Άνθρωποι, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Δημήτριος Καταρτζής, ο Ρήγας, ο Αδαμάντιος Κοραής, αποτελούσαν τους σημαντικότερους φορείς του κινήματος. Ο  Ε. Βούλγαρης  έλαβε την δυτική παιδεία, είχε ροπή προς τις φυσικές επιστήμες και τον πνευματικό φιλελευθερισμό.[3] Ο Ι. Μοισιόδακας ήταν η πιο δυναμική προσωπικότητα των πρώτων βημάτων του νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπου δίπλα του ήταν και ο Δ. Καταρτζής, ο οποίος ήταν πολυγραφότατος και είχε αφιερωθεί στην διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.

Οι κινητήριες δυνάμεις και κυριότεροι εκφραστές των ριζοσπαστικών και επαναστατικών ιδεών ήταν ο Ρήγας ο Βελεστινλής  και ο Α. Κοραής. Ο Ρήγας ήταν, ένας από αυτούς που συνέδεσαν τις πολλές θεωρίες του Διαφωτισμού με το σχέδιο για τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους, οποίος μέσω των πατριωτικών έργων του (Θούριος, Μεγάλη Χάρτα) επέτυχε να περάσει επαναστατικές ιδέες στους υπόδουλους Έλληνες. Ο Α. Κοραής μέσω του τεράστιου συγγραφικού του έργου και της πολιτικής του σκέψεως, κατάφερε να αναδειχθεί ως η κεντρική μορφή του νεοελληνικού Διαφωτισμού.[4] Στόχος του ήταν η πνευματική αναγέννηση της Ελλάδας μέσω της έκδοσης βιβλίων, πατριωτικών φυλλαδίων και την συνεχή στήριξη των σχολείων. Οι επαφές τους με ευρωπαίους ιδεολόγους, η  απιστία του απέναντι στον κλήρο και οι απόψεις του για την ελληνική γλώσσα αποτέλεσαν τις αιτίες για να δεχθεί πολυμέτωπες και οξύτατες κατηγορίες.[5]             

Από τα πρώτα κιόλας χρόνια του 18^ου αι. η οικονομική κατάσταση τση Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έχει αλλάξει.  Ο ρόλος της βαλκανικής και της Μ. Ασίας αναθεωρήθηκε, η οικονομική διείσδυση των βιομηχανικά αναπτυσσόμενων χωρών (Αγγλία, Γαλλία) είναι γεγονός, και  προωθείται η κάθοδος των Ρώσων στη Μαύρη Θάλασσα. Επιπροσθέτως, ο Α΄ (1768 1774) και ο Β΄ (1787-1792) ρώσο-τουρκικός πόλεμος, οι διατάξεις της συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζί (1774) και οι πολλές οικονομικές ανακατατάξεις στη Μεσόγειο ευνόησαν τις μετακινήσεις υπόδουλων Ελλήνων εμπόρων προς χώρες της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης.[6]

Καθ’ όλο τον 18^ο αι. και τις αρχές του 19^ου αι. πραγματοποιούνταν οι μεταναστεύσεις και οι αποδημίες των Ελλήνων στο εξωτερικό.[7] Αρχικά, οι μετακινήσεις δεν γίνονται μαζικά και το μεγαλύτερο ποσοστό αποτελούν οι έμποροι και οι εξειδικευμένοι τεχνίτες. Οι μετανάστες εκμεταλλευόμενοι τα προνόμια που ελάμβαναν από τις εκάστοτε χώρες [8], κατάφεραν γρήγορα να πετύχουν τους στόχους που είχαν. Οι τομείς που δραστηριοποιήθηκαν  ήταν το εξωτερικό εμπόριο και η εμπορική ναυτιλία, με τους οποίους γρήγορα, πέτυχαν μεγάλη ακμή. Κατάφεραν επίσης, να οργανωθούν στους κατά τόπους εγκατάστασης και να συγκροτήσουν ορθόδοξες ελληνικές κοινότητες (Τεργέστη)[9], πολιτιστικές και φιλανθρωπικές ομάδες για ποικίλους σκοπούς. Ο σκοπός γρήγορα μεταλλασσόταν και έπαιρνε το πρότυπο της φιλελεύθερης πολιτικής εταιρείας, με ιδεολογικούς προσανατολισμούς και στόχο την προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης.

Οι φιλανθρωπικές εταιρείες, όπως η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης και των Αθηνών, συντηρούσαν την πεποίθηση της ιδιαιτερότητας και την πρόθεση της εθνικής αναγέννησης [10]. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο συγκροτήθηκε η Φιλική Εταιρεία το 1814 στην Οδησσό, με πρωτεργάτες (Ν. Σκουφά, Ε. Ξάνθο, Α. Τσακάλωφ) και με κύριο στόχο να ξεκινήσουν και να οργανώσουν μια εθνική επανάσταση. Η φιλική Εταιρεία από την αρχή κράτησε μυστικό χαρακτήρα των πατριωτικών ιδανικών, καλλιέργησε το πνεύμα της θυσίας και της παράτολμης επαναστατικής εκτίναξης. Η μυστικοπάθεια της μίμησης, εξασφάλισαν τη συνωμοτική πρόσληψη του επαναστατικού νοήματος, στοιχείο που διευκόλυνε τις κινήσεις και τις ενέργειες των μελών στην Οθωμανική  Αυτοκρατορία [11].            

Στην Ευρώπη, στα τέλη του 18^ου αι. έως και τις αρχές του 19^ου αι. επικρατούσε μια ταραγμένη κατάσταση. Το κίνημα του Διαφωτισμού και η Γαλλική επανάσταση ήταν γεγονότα που ανέδειξαν πλήθος ιδεών που επηρέασαν έντονα μεγάλο ποσοστό πολιτών. Οι ιδέες (πατριωτισμός, ιδέα του έθνους) που προέκυψαν και τα μηνύματα που ελήφθησαν από την Γαλλική Επανάσταση κινητοποίησε τα απανταχού φιλελεύθερα πνεύματα. Οι ιδέες αυτές, κινητοποίησαν τέκτονες, καρμπονάρους[12], στην προσπάθειά τους να αντιταχθούν στις συντηρητικές κυβερνήσεις και στις αποφάσεις της Ιερής Συμμαχίας,  οι οποίες θα αποτελέσουν και την πηγή έμπνευσης του ρομαντικού κινήματος (Ρομαντισμός)[13]. Η ταλαντευόμενη αυτή εποχή εκκόλαψε ομάδες ατόμων διαφορετικών ταυτοτήτων (διανοούμενοι, πρόσφυγες, περιπλανώμενους, αρχαιοδίφες), που είχαν δίψα για οράματα και ιδέες. Διανοούμενοι από ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία, Γερμανία) έστρεψαν το ενδιαφέρον τους προς την Ελλάδα και θέλησαν να εκφράσουν αυτή την «επαναστατική αρχαιομανία» μέσω της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. [14]

Η στροφή του ενδιαφέροντος των ξένων προς τα ελληνικά πράγματα βάδιζε παράλληλα με την σταδιακή αφύπνιση της εθνικής συνειδήσεως των νεώτερων Ελλήνων. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός αποτέλεσε την πηγή από όπου άντλησαν τα πρότυπά τους για την ελευθερία της σκέψεως και την αξιοπρέπεια του ατόμου.[15] Στις αρχές του 19^ου αι., Ευρωπαίοι φιλελεύθεροι συναντήθηκαν στην Ιταλία με Έλληνες (Φαναριώτες) πρωτεργάτες της Επανάστασης. Ο φιλελευθερισμός πολύ γρήγορα μετονομάστηκε σε φιλελληνισμό, αμέσως, όταν πληροφορήθηκαν για τις απελευθερωτικές κινήσεις των υπόδουλων Ελλήνων και την έκρηξη της επαναστάσεως.

Το ενδιαφέρον των φιλελλήνων είναι έντονο ακόμη, και στο εξωτερικό. Οργανώνονται φιλελληνικές επιτροπές, οι οποίες αρχικά ξεκινούν έχοντας φιλανθρωπικά κίνητρα και στη συνέχεια, εκφράζουν και υποστηρίζουν έμπρακτα τον επαναστατικό αγώνα.[16] Στις επιτροπές εντάσσονται σπουδαίοι και γνωστοί Ευρωπαίοι διανοούμενοι, και καλλιτέχνες, όπως ο Fr. Rene de Chateaubriand και ο λόρδος Byron. Οι επιτροπές αυτές και οι φιλέλληνες που τις απάρτιζαν, είχαν καίρια σημασία για την οργάνωση και την έκβαση του επαναστατικού αγώνα, καθώς διέδωσαν μια εξιδανικευμένη εικόνα της Επανάστασης. Τα γεγονότα και οι πραγματικές μαρτυρίες των Φιλελλήνων (Byrorn) για τις αγριότητες των Οθωμανών, συγκίνησαν την Δύση με αποτέλεσμα να υποστηρίζουν την ελληνική επανάσταση και τους αγώνες των Ελλήνων.[17] Η υποστήριξη αυτή φάνηκε και κατά την διάρκεια του αγώνα, την περίοδο των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε η χώρα. Φιλέλληνες ήρθαν σε επαφές με ευρωπαίους ηγέτες και επέτυχαν τον δανεισμό της χώρας  από την Αγγλία και την συνέχιση του επαναστατικού αγώνα.      

Οι Μεγάλες Δυνάμεις στα πρώτα χρόνια του επαναστατικού αγώνα έβλεπαν την ελληνική υπόθεση με ψυχρότητα, αντιτάσσονταν στις φιλελεύθερες πολιτικές και γενικότερα τηρούσαν μια αρνητική στάση. Η στάση τους αυτή όμως, δεν ήταν αρνητική μόνο για την ελληνική επανάσταση, καθώς στο συνέδριο του Λάιμπαχ (1821), αποφάσισαν την πάταξη όλων των φιλελεύθερων επαναστάσεων και ιδεών που είχαν ξεσπάσει στην Ευρώπη και να διατηρηθεί η ισχύ της Ιεράς Συμμαχίας [18].

Ο Μέτερνιχ, ο καγκελάριος της Αυστρίας, ήταν ο κύριος εκφραστής της Ιεράς Συμμαχίας και απέβλεπε στην διατήρηση της απολυταρχίας, για να μη διαλυθεί η Αυστριακή Αυτοκρατορία του [19]. Δεν διατηρούσε μια εχθρική στάση μόνο προς τους Έλληνες, αλλά και προς όλες τις επαναστατικές πρωτοβουλίες.

Η συμμετοχή της Γαλλίας στα πρώτα βήματα της ελληνικής επανάστασης ήταν περίπλοκη. Στο σύνολό τους, οι ηττημένοι υποστηρικτές της Παλινόρθωσης τάσσονταν υπέρ της ελληνικής επανάστασης, εκφράζοντας την αντίθεσή τους στο νέο καθεστώς. Στην πραγματικότητα, όμως, η Γαλλία βρισκόταν στα πρώτα χρόνια αναδιοργάνωσης του κράτους, μετά τους ναπολεόντειους πολέμους, και το μόνο όφελος που είχε από τον ελληνικό αγώνα, ήταν να αποκαταστήσει το χαμένο κύρος της.

Η Αγγλία, αρχικά, είχε αρνητική στάση απέναντι στην ελληνική επανάσταση. Η κατάσταση άλλαξε μετά την ανέλιξη στο θώκο του υπουργού των εξωτερικών του Γ. Κάνιγκ.[20] Παρόλες τις αντιθέσεις με τις άλλες Δυνάμεις, ήταν η μόνη χώρα που δεν εμπόδισε την δραστηριότητα των φιλελεύθερων ιδεών και βοήθησε έμπρακτα την Ελλάδα με την σύναψη των δανείων.

Μετά την κίνηση αυτή, οι Ρώσοι άρχισαν να συνειδητοποιούν πως πρέπει να λάβουν μια αποτελεσματική απόφαση και να μη έχουν μια ουδέτερη στάση υπερασπίζοντας τα κεκτημένα και το όραμα της καθόδου στην Μεσόγειο. Η σημαντικότερη ενέργεια του άτολμου τσάρου Αλέξανδρου Α΄, ήταν να ανακαλέσει τον πρεσβευτή του από την Πόλη και να διακόψει τις διπλωματικές σχέσεις.        

Τα πρώτα βήματα της ελληνικής επανάστασης δεν μπορούσαν να γίνουν χωρίς την συμβολή την συμβολή των Ελλήνων διανοουμένων, των αξιωματούχων, των εμπόρων και του ελληνισμού της διασποράς. Οι σχέσεις τους με κράτη της δυτικής Ευρώπης, την περίοδο που επικρατούσε το μεγάλο και ανατρεπτικό ρεύμα του Διαφωτισμού, με τις ισχυρές πολιτικές και φιλελεύθερες πολιτικές, τους επηρέασε έντονα στην πορεία των διεργασιών για την προετοιμασία της ελληνικής επανάστασης. Η δημιουργία συνωμοτικών οργανώσεων (Φιλική Εταιρεία) επηρεασμένες από απελευθερωτικά κινήματα της Ευρώπης, ήταν πολύ θετικές στην οργάνωση του αγώνα.

 H συνεισφορά πολλών ευρωπαίων φιλελευθέρων, με εμφανή δείγματα αγάπης για την αρχαιότητα της Ελλάδας, βοήθησαν έμπρακτα στο να γνωστοποιήσουν την άσχημη κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Ελλάδα και να συγκινήσουν ευρωπαίους ηγέτες. Αποτέλεσμα ήταν, η αναγνώριση του ελληνικού αγώνα από όλη την Ευρώπη, και η ενίσχυση, αλλά και η συνέχεια της έκβασης του Αγώνα με την σύναψη δανείων. Η Αγγλία, ήταν η μόνη Μεγάλη Δύναμη που βοήθησε έμπρακτα την Ελλάδα και αναγνώρισε των αγώνα της (έστω και καθυστερημένα), σε  σχέση με τις υπόλοιπες, των οποίων η στάση, ήταν  ανάλογα με τα συμφέροντα που εξυπηρετούσαν.   

Επιμέλεια:   Καρατζάς Σπ. Νικόλαος

   Ιστορικός – Αρχαιολόγος 

                                                 

                                                                         

                                                                                                            

                                                                                                             

                                                                                                                                                                        

---

[1] Ηλιού Φ., "Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Η νεωτερική πρόταση", Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.2, Αθήνα 2003,σελ. 9.

[2] Μαργαρίτης Γ. κ.ά., Ελληνική Ιστορία, Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, τ.Γ', Πάτρα, 1999, Ε.Α.Π., σελ. 53 –54.

[3] Δημαράς Κ. Θ.,  "Το σχήμα του Διαφωτισμού", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΑ', Αθήνα 1975, σελ.352 –353.

[4] Κιτρομηλίδης Π., "Η πολιτική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: Η νεωτερική πρόκληση", Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.2, Αθήνα 2003, σελ. 36.

[5] Ηλιού Φ., ό. π. (σημ. 1), σελ. 20.

[6] Κατσιαρδή-Hering Ό., "Η ελληνική Διασπορά: Το εμπόριο ως γενικευμένη εθνική εξειδίκευση", Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.1, Αθήνα 2003, σελ. 87.          

[7] Βακαλόπουλος Α., "Ο ελληνισμός της διασποράς", Ιστορία τους Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ' Αθήνα  1975, σελ.231, στην κεντρική Ευρώπη, στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην Ολλανδία, στην Πολωνία, στη Ν. Ρωσία, στην Ιταλία.

[8] Κατσιαρδή-Hering Ό., ό. π. (σημ. 6), 91, για την επιτυχία της μετακίνησης αυτής παραχωρούσαν προνόμια σε μεμονωμένα άτομα ή και σε ομάδες εθνικό  θρησκευτικές.

[9] Κατσιαρδή-Hering Ό., ό. π. (σημ. 6), 92.

[10] Μαργαρίτης Γ. κ.ά., ό. π. (σημ. 2), 58.

[11] Παναγιωτόπουλος Β., "Η Φιλική Εταιρεία: Οργανωτικές προϋποθέσεις της εθνικής Επανάστασης", Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.3,  Αθήνα 2003, σελ. 22.                                                                                                                                                   

[12] Μαργαρίτης Γ. κ.ά., ό. π. (σημ. 2), 109.

[13] Δρούλια Λ., "Ο Φιλελληνισμός: Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα", Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.3, Αθήνα 2003, σελ. 268.                                                                

14 Δρούλια Λ., ό. π. (σημ. 13), 267, οι Γάλλοι είχαν αναζητήσει στην ελληνική αρχαιότητα τα πολιτειακά τους πρότυπα, και οι Γερμανοί με τον αρχαιολόγο J. Winckelmann  κήρυτταν την (επιστροφή στους Έλληνες) αναδιατυπώνοντας τις αισθητικές, παιδαγωγικές και επιστημονικές θεωρίες της αρχαίας Ελλάδας.                                                         

15 Δρούλια Λ., "Στροφή του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τον ελληνισμό", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', Αθήνα  1975, σελ.362.               

                                                                                                                                                               

[16] Μαργαρίτης Γ. κ.ά., ό. π. (σημ. 2), 112,  επιτροπές υπήρχαν σε πολλά μέρη του κόσμου, με κυριότερες στο Παρίσι, τη Μασσαλία, τη Γένοβα, το Μόναχο, την Ζυρίχη, τη Βέρνη.

17  Dakin Douglas, Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923, μτφρ. Α. Ξανθόπουλος, Αθήνα 2009, 24–25.

[18] Γιαννόπουλος Γ. "Η Διπλωματία: Ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί και ίδρυση ελληνικού κράτους", Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.3, Αθήνα 2003, σελ. 247.        

[19] Γιαννόπουλος Γ., ό. π. (σημ. 18), σελ 250.

[20] Γιαννόπουλος Γ., ό. π. (σημ. 18), σελ 252.