Μια χωριάτικη....Γραμματική του Γιάννη Γιαννούκου

Η γλώσσα – αυτό το ακοίμητο ποτάμι – παίρνει στο διάβα του ανά τους αιώνες, αρώματα ενός εξαίσιου, πολυπολιτισμικού ανθόκηπου και μας τα προσφέρει αφειδώλευτα να τα μυρίσουμε. Η πολυπολιτισμικότητα δεν ήταν άνωθεν επιβεβλημένη – κομμένη και ραμμένη στα μέτρα κάποιων – αλλά από κάτω, από τη βιοπάλη, μια πολύχρονη – οδυνηρή διαδικασία, μια γέννηση, μια δημιουργία. Τουρκικές, σλαβικές, αλβανικές, ιταλικές και κυρίως αρχαιοελληνικές προσμίξεις, στολίζουν τούτο το περιβόλι.

Υπάρχουν και λέξεις της Νεοελληνικής που έχουν όμως υποστεί «ελαφρά» αλλοίωση στην εκφορά τους. Έτσι το σκυλί γίνεται σ’κλί, το κουτί, κ’τί και το κουκί, κ’κί, κουτάλι κ΄τάλι, πηρούνι π΄ρούνι, γουρούνι γ’ ρούνι κ.λ.π. Σήμερα όμως, πολλές έχουν εκτοπιστεί από τον καθημερινό λόγο, είτε γιατί αφορούσαν πράγματαή ασχολίες που εξέλιπαν είτε γιατί ο «πολιτιστικός» ιμπεριαλισμός της τηλεόρασης, η ξενιτιά στην Αθήνα ή σε άλλα αστικά κέντρα, τις εκτόπισαν από την καθημερινή χρήση.

Το φαινόμενο αυτό έχει επηρρεάσει και τη Στενή.
Ας δούμε όμως μια συνοπτική γραμματική που μας εξηγεί τον τρόπο προφοράς των λέξεων που χρησιμποιούσαν οι πατεράδες μας αλλά και εμείς οι σημερινοί Στενιώτες όταν βρισκόμαστε και συζητάμε μεταξύ μας.
•Τα άφωνα (άτονα) ο και ωπροφέρονται σαν ου (ου άντρας, άφαντους, όμουρφους, έδουσα= έδωσα, τρώου, αγαπάου, ξιπουσταίνου).
• Τα άφωνα ι (ι, η, ει, υ, οι), ε και ου παθαίνουν συχνά συγκοπή ή αποβολή (σ'κιά= συκιά, τ'γάν'= τηγάνι, κ'φός= κουφός, τ' Γιώργ'= του
Γιώργου, τραγούδ'= τραγούδι, έφ'γα= έφυγα, π'δάει= πηδάει, κ΄τάλ΄=κουτάλι, π΄ρούν=πηρούνι).
• Τα άφωνα εκαι αιπροφέρονται σαν ι(έρχιτι= έρχεται, πιδί= παιδί, κιφάτους= κεφάτος, κινούργιους=καινούριος, νιρό=νερό).
• Πολλές λέξεις αποβάλλουν το αρχικό τους άτονο φωνήεν (γελάδα= αγελάδα, γούμενος= ηγούμενος, Λένη= Ελένη).
• Σε πάρα πολλές λέξεις αποκόβεται το τελευταίο άτονο φωνήεν (σπίτ', φέρ'το, σπουργίτ’ ,αμάξ΄).
• Δυο φωνήεντα που μπορεί να χωρίζονται από ένα γ συνεκφωνούνται σαν ένας φθόγγος, αφού το σύμφωνο γ χάνεται (βάια= βάγια, πλάια= πλάγια, μάια= μάγια).
• Όταν ύστερα από το ι (η, υ, ει, οι) και το ε (ε, αι) ακολουθεί άλλο φωνήεν, τα δυο φωνήεντα προφέρονται μαζί κι ένα γ αναπτύσσεται πριν απ' αυτά
(άδγιος= άδειος, σάπγιος= σάπιος, καινούριος=καινούργιος).
• Τα δυο γειτονικά φωνήεντα μπορεί να
οδηγούν σε συναίρεση (δεκάξι= δεκαέξι), (τρώτε= τρώγετε, εικοσιένα=εικοσένα).
Στα ρήματα προτιμάται ο ασυναίρετος τύπος στο πρώτο και τρίτο ενικό πρόσωπο
(αγαπάω, αγαπάει).
• Η έκθλιψη είναι πολύ συχνή (τ'ς ανθρώπ'ς).
Αλλού όμως παραλείπεται (του αμπέλ'= το αμπέλι, όχι τ' αμπέλι, του
άσπρου πανί= το άσπρο πανί).
• Η κατάληξη -ει του δεύτερου ενικού προσώπου των ρημάτων στην ενεργητική
φωνή αποβάλλεται (γράφ'ς= γράφεις).
• Το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο της ενεργητικής
των ρημάτων μετά την αποβολή του ουκαι της μεταβολής του εσε ιγίνονται έτσι: έχ'νι= έχουνε, έχουν.
• Συχνά αποβάλλονται φωνήεντα από τον κορμό
της λέξης (όπως αναφέρεται παραπάνω) αλλά γίνεται και κράση φωνηέντων (πούντος=
πού είναι 'τος, σούπαιρνα= σου έπαιρνα).
Η φθοράκαι η αλλοίωση των γλωσσικών
στοιχείων κατά την προφορά σε κάποιες ήταν τόσο μεγάλη σε παλιότερα χρόνια,
ώστε ακούγοντας μια συνομιλία γερόντων χωρικών νόμιζες πως άκουες ξένη γλώσσα.
Παίζοντας χαρτιά, ρωτούσε ο ένας τον άλλον: "τς έεις τ'ς ασ'; "
(=τους έχεις τους άσσους). Κι άλλος ρωτούσε πάλι: "Πραζ αν τ'ράου;"
(=πειράζει αν τηράω;)

Γιάννης Γιαννούκος