Στο νησί Ίσκια της Ιταλίας όπου "χτύπησε" σεισμός οι Ευβοείς είχαν ιδρύσει την πρώτη τους αποικία. Του Νικολάου Καρατζά

. Πρόκειται για ένα ηφαιστειακό νησί κοντά στην είσοδο του κόλπου της Νάπολης. Η αποικία των Πιθηκουσών βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, σε θέση οχυρή και άριστη για εμπορικές δραστηριότητες. Μια απόκρημνη ακρόπολη (Μόντε Βίκο) πλαισιώνεται από δύο λιμάνια: στη μία πλευρά υπάρχει μεγάλη παραλία (το σημερινό θέρετρο Λάκκο Αμένο) και στην άλλη ο βαθύς και κλειστός ορμίσκος του Σαν Μοντάνο, ο οποίος οδηγεί στην κοιλάδα όπου βρισκόταν το αρχαίο νεκροταφείο. Στο εσωτερικό, από την άλλη πλευρά της κοιλάδας, στο ύψωμα της Μετζάβια, είναι η περιοχή των μεταλλουργικών εργαστηρίων, όπου βρέθηκαν άφθονα υπολείμματα κατεργασίας μετάλλων.

Οι Πιθηκούσες πρέπει να ιδρύθηκαν σε περίοδο ηρεμίας του ηφαιστείου, ως την Κλασική εποχή. μετά από αλλεπάλληλες σεισμικές αναστατώσεις, η πόλη είχε πλέον χάσει τη σημασία της και δεν αναφέρεται καθόλου στα κείμενα. Ο Λίβιος μάλιστα είναι ο μόνος αρχαίος συγγραφέας που θυμάται ότι ιδρύθηκαν πριν από την Κύμη, άρα πριν από όλες τις υπόλοιπες αποικίες της Δύσης. Η πρωιμότερη κεραμική από τον οικισμό και το νεκροταφείο τον δικαίωσε πλήρως, εφόσον ανέρχεται σίγουρα ως το 750 π.Χ. περίπου και, επιπλέον, δεν έχουμε ίσως ανακαλύψει τους ακόμη παλαιότερους τάφους και τα αρχαιότερα ίχνη κατοίκησης στην ακρόπολη.
Ο Στράβωνας αναφέρει ότι οι Ερετριείς και οι Χαλκιδείς συνεργάστηκαν στην ίδρυση των Πιθηκουσών και έζησαν αρχικά με ευημερία, ώσπου μια πολιτική διαμάχη (ίσως ο απόηχος του Ληλάντιου πολέμου) ανάγκασε τους Ερετριείς να αποσυρθούν, ενώ το νησί εγκαταλείφθηκε αργότερα, μετά από σεισμούς και εκρήξεις. Ο Στράβων εξηγεί με δύο αρκετά περίεργους τρόπους τον αρχικό πλούτο της αποικίας: την ευφορία του εδάφους (ευκαρπία) και τα χρυσά κοσμήματα (χρυσία). Μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί λιγοστά και ασήμαντα χρυσά κοσμήματα. Επειδή όμως γνωρίζουμε τους πρωτοποριακούς χρυσοχόους στο Λευκαντί του 9ου αι. και στην Ερέτρια του 8ου αι., θα αποδεχόμασταν την ύπαρξη ενός ανθηρού αποικιακού εργαστηρίου στις Πιθηκούσες. Το ηφαιστειακό έδαφος του νησιού είναι κατάλληλο μόνο για καλλιέργεια αμπελιών, στην οποία μπορεί να αναφέρεται η υποτιθέμενη ευκαρπία. Πράγματι η εξαγωγή κρασιού και σταφυλιών θα μπορούσε να είναι σημαντική πηγή πλούτου για τους πρώτους αποίκους.
Νικόλαος Καρατζάς
Ιστορικός-Αρχαιολόγος