Οκτώβριος 2019
WWF Ελλάς
Εισαγωγή
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Η δασική πυρκαγιά που σημειώθηκε στη θέση "Καταβόθρα" στην περιοχή της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μακρυμάλλης εντός των διοικητικών ορίων του Δ.Δ. Κοντοδεσποτίου στην Κεντρική Εύβοια είναι (με τα ως τώρα δεδομένα) η μεγαλύτερη σε έκταση δασική πυρκαγιά της αντιπυρικής περιόδου 2019.
Η παρούσα σύντομη αποτύπωση αποσκοπεί να παρουσιάσει τις επιπτώσεις της συγκεκριμένης πυρκαγιάς, να συμβάλει στην οικολογική αποκατάσταση των καμένων περιοχών και να προτείνει προς τους αρμόδιους φορείς μέτρα αποκατάστασης αλλά και πρόληψης μελλοντικών περιστατικών δασικών πυρκαγιών. Η δημοσιοποίηση της έχει σκοπό να επισημάνει στις αρμόδιες κρατικές αρχές τις υποχρεώσεις που έχουν για την αποκατάσταση και παράλληλα να συμβάλει στην ευρύτερη ενημέρωση των πολιτών και φορέων της κοινωνίας των πολιτών με απλή αλλά ταυτόχρονα επιστημονικά εμπεριστατωμένη γλώσσα. Η παρούσα αποτύπωση δεν αποτελεί μελέτη αποκατάστασης, αλλά μία σύντομη καταγραφή της τρέχουσας κατάστασης συνοδευόμενη από κατευθυντήριες γραμμές για το μετριασμό των δυσμενών επιπτώσεων στην περιοχή και τη δυνατότητα επανάκαμψης και επαναφοράς του δασικού οικοσυστήματος.
Για την παρούσα αποτύπωση εργάστηκαν τα στελέχη του WWF Ελλάς Δρ. Παναγιώτα Μαραγκού, Βιολόγος (senior conservation officer), Ναταλία Καλεβρά (MSc), Δασολόγος (Συνεργάτης γεωπληροφορικής), Ηλίας Τζηρίτης (MSc), Πολιτικός Επιστήμονας (Υπεύθυνος τοπικών δράσεων) και ο εξωτερικός συνεργάτης Δρ. Μιλτιάδης Αθανασίου, Περιβαλλοντολόγος (ειδικός στην Πρόληψη και Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών).
Πραγματοποιήθηκε αυτοψία της ανωτέρω ομάδας εργασίας στην περιοχή στις 11 και 12 Σεπτεμβρίου 2019 με επιτόπιους ελέγχους και καταγραφή της καταστροφής που έχει υποστεί το δασικό οικοσύστημα. Παράλληλα πραγματοποιήθηκε συνάντηση με το Σύλλογο Εθελοντικών Δυνάμεων Δασοπροστασίας & Διάσωσης Ψαχνών ενώ ο πρόεδρος του Συλλόγου κος Ραπτάκης Σπυρίδων συνόδευσε την ομάδα εργασίας του WWF Ελλάς καθόλη τη διάρκεια της αυτοψίας. Για την εργασία αυτή χρησιμοποιήθηκαν υλικά όπως GPS, ψηφιακή φωτογραφική μηχανή, χάρτες που αναπτύχθηκαν με τη βοήθεια Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (ArcGIS 10.2.2), η βάση δεδομένων χρήσεων γης του Corine Land Cover 2018 καθώς και το τελικό όριο της πυρκαγιάς το οποίο διατέθηκε από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Χαρτογράφησης και Διαχείρισης Εκτάκτων Αναγκών «Κοπέρνικος» της Ε.Ε. (Copernicus Emergency Management Service – Mapping). Η επεξεργασία και το τελικό προϊόν των χαρτών υλοποιήθηκαν από το WWF Ελλάς. Η αποτύπωση της καμένης έκτασης είναι επίσης διαθέσιμη και στο Οικοσκόπιο.
Η συνολική έκταση της πυρκαγιάς ανέρχεται σε 23.506 στρ. Τα όρια της πυρκαγιάς επιβεβαιώθηκαν ως προς την ακρίβεια τους από την επιτόπια αυτοψία της ομάδας εργασίας. Παρατηρήθηκαν πολύ μικρές αποκλίσεις που δεν επηρεάζουν σε καταλυτικό βαθμό το μελλοντικό σχεδιασμό και τη μεταπυρική διαχείριση των καμένων εκτάσεων.
Εξέλιξη πυρκαγιάς
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Η πυρκαγιά εκδηλώθηκε περίπου στις 03.05 τα ξημερώματα της Τρίτης 13 Αυγούστου 2019, στη θέση "Καταβόθρα" εγγύς της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μακρυμάλλης. Με τον εντοπισμό της πυρκαγιάς κινητοποιήθηκαν άμεσα τρία οχήματα και εννέα εθελοντές του Εθελοντικού Κλιμακίου του Συλλόγου Εθελοντικών Δυνάμεων Δασοπροστασίας & Διάσωσης Ψαχνών και η Πυροσβεστική Υπηρεσία Χαλκίδας κινητοποίησε το σύνολο των δυνάμεων της. Παρόλα αυτά, δεν κατέστη δυνατό να ελεγχθεί στην περιοχή όπου ξέσπασε εξαιτίας κυρίως του ανάγλυφου και της ποσότητας της καύσιμης ύλης. Ο κίνδυνος πυρκαγιάς με βάση τον χάρτη πρόβλεψης της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας ήταν «πολύ υψηλός» (κατηγορία 4), για τις 12 και 13 Αυγούστου, γεγονός που εξηγεί σε κάποιο βαθμό τις δυσκολίες που ανέκυψαν κατά την καταστολή της. Κάποια ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της δασικής πυρκαγιάς δεν επέτρεψαν την άμεση προσβολή της, για σημαντικά χρονικά διαστήματα.
Η πυρκαγιά έκαψε συνολικά 23.506 στρ. δασών, δασικών και αγροτικών εκτάσεων και στις 22 Αυγούστου ανακοινώθηκε από το Πυροσβεστικό Σώμα ότι βρίσκεται «υπό μερικό έλεγχο».
Για την κατάσβεση της πυρκαγιάς επιχείρησαν συνολικά οι παρακάτω δυνάμεις (Δελτίο Τύπου Πυροσβεστικού Σώματος υπ. αριθμ. 4007α, 16 Αυγούστου 2019): 390 πυροσβέστες, 101 πυροσβεστικά οχήματα, 22 ομάδες πεζοπόρων τμημάτων, από την 1η, 2η, 6η, 7η & 8η Ειδική Μονάδα Αντιμετώπισης Καταστροφών (Ε.Μ.Α.Κ.), το Αρχηγείο του Πυροσβεστικού Σώματος, τις Πυροσβεστικές Υπηρεσίες των Περιφέρειων Πελοποννήσου, Δυτικής Μακεδονίας, Κεντρικής Μακεδονίας και Ηπείρου, το Μηχανοκίνητο Ειδικό Τμήμα Πυροσβεστικών Επιχειρήσεων (Μ.Ε.Τ.Π.Ε.), καθώς και το Κινητό Επιχειρησιακό Κέντρο «ΟΛΥΜΠΟΣ». Στην αεροπυρόσβεση συμμετείχαν περιοδικά 10 πυροσβεστικά αεροσκάφη και 8 πυροσβεστικά ελικόπτερα. Επίσης, συνέδραμαν στην αεροπυρόσβεση 2 πυροσβεστικά αεροσκάφη από Ιταλία και 1 πυροσβεστικό αεροσκάφος από Ισπανία, μετά από αίτημα της Ελλάδας στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Πολιτικής Προστασίας (RescEU). Συνδρομή στο έργο της πυρόσβεσης παρείχαν επίσης 7 ομάδες πεζοπόρων τμημάτων και 4 μηχανήματα έργου του Ελληνικού Στρατού, 8 μηχανήματα έργου και 10 υδροφόρες της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας και των Ο.Τ.Α., η Δασική Υπηρεσία καθώς και 38 εθελοντές πυροσβέστες με 6 εθελοντικά πυροσβεστικά οχήματα.
Η κινητοποίηση πυροσβεστικών δυνάμεων από μεγάλο μέρος της χώρας και για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 10 ημερών συνεπάγεται ένα σημαντικά μεγάλο κόστος καταστολής, το οποίο θα ήταν χρήσιμο να υπολογιστεί και να δημοσιευθεί έτσι ώστε να είναι εφικτό να συγκριθεί, στη συνέχεια, με το κόστος υλοποίησης πιθανών προληπτικών ενεργειών για την προστασία και την αύξηση της ανθεκτικότητας των δασών της περιοχής.
Καθώς η ανάλυση των δεδομένων που έχουν καταγραφεί σχετικά με τη συμπεριφορά της πυρκαγιάς είναι σε εξέλιξη, θα ήταν χρήσιμο στα πλαίσια αυτής της αναφοράς να επισημανθεί ότι οι αρνητικές επιπτώσεις από την πυρκαγιά θα ήταν περισσότερες και η καμένη έκταση μεγαλύτερη αν τα επίπεδα της περιεχόμενης υγρασίας στη δασική βλάστηση δεν βρίσκονταν σε αρκετά υψηλά για την εποχή επίπεδα.
Ιστορικό πυρκαγιών στην περιφερειακή ενότητα Ευβοίας και την περιοχή του Δήμου Μεσσαπίων-Διρφύων
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Σύμφωνα με μελέτη (Τσαγκάρη κ.α., 2011) του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων του ΕΘΙΑΓΕ και του WWF Ελλάς, η περιφερειακή ενότητα (ΠΕ) Ευβοίας για την περίοδο 1983-2005 κατατάσσεται δεύτερη (μετά την ΠΕ Αττικής) μεταξύ των ΠΕ του γεωγραφικού διαμερίσματος Στερεάς Ελλάδας με βάση τις καμένες εκτάσεις με μέση ετήσια απώλεια 30.375 στρ., και πρώτη (μετά την ΠΕ Αττικής) με βάση τον αριθμό των περιστατικών, τα οποία αντιστοιχούν στο 26% του διαμερίσματος.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που διατηρεί το Πυροσβεστικό Σώμα για το διάστημα 2011-2018 στον Καλλικρατικό Δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων εκδηλώνονται κατά μέσο όρο ετησίως 30 πυρκαγιές υπαίθρου με αποτέλεσμα 1.332 στρ. καμένων εκτάσεων.
Η ανάλυση των αιτίων των δασικών πυρκαγιών στη περιοχή επιτρέπει όχι μόνο την εξακρίβωση των προβλημάτων, αλλά και τη διατύπωση προτάσεων για τη θεραπεία τους, μέσω της άσκησης κατάλληλων δράσεων και μέτρων. Για αυτό χρειάζονται αναλυτικά στοιχεία αιτίων σε επίπεδο Πυροσβεστικής Υπηρεσίας ή Πυροσβεστικού Κλιμακίου τα οποία όμως να συλλέγονται με τρόπο που να διευκολύνει, εκτός από την προανάκριση, και την επιστημονική έρευνα. Επίσης είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε την έκταση των καμένων περιοχών αλλά και τα ακριβή σημεία έναρξης. Δυστυχώς το τελευταίο κρίσιμο στοιχείο δεν είναι διαθέσιμο καθώς το Πυροσβεστικό Σώμα αρνείται τη χορήγηση των σχετικών πληροφοριών. Η στατιστική ανάλυση σε τοπικό επίπεδο τεκμηριώνει τα αίτια έναρξης των δασικών πυρκαγιών, τις «επικίνδυνες ώρες και ημέρες» ανά περιοχή. Η ανάλυση αυτών των δεδομένων είναι απαραίτητη και μπορεί να υποδείξει βραχυπρόθεσμα μέτρα που μπορούν να ληφθούν από τους αρμόδιους φορείς καθώς και να προκαλέσει σημαντικές αλλαγές στο σχεδιασμό.
Είναι αξιοσημείωτο ότι στην περιοχή Κοντοδεσπότι-Μακρυμάλλη το 2017, 2018 αλλά και το 2019 έχουν σημειωθεί αλλεπάλληλα περιστατικά πυρκαγιών. Τα περισσότερα ελέγχθηκαν στο αρχικό τους στάδιο από τις πυροσβεστικές δυνάμεις με επιτυχημένη αρχική προσβολή. Το ένα από αυτά εξελίχθηκε (Κοντοδεσπότι 2018) σε πυρκαγιά που έκαψε συνολικά 5.671 στρ. δασών και δασικών εκτάσεων και οδήγησε στη σύλληψη υπόπτου που τελικά αφέθηκε ελεύθερος. Τα αλλεπάλληλα περιστατικά, αλλά κυρίως οι ώρες και τα σημεία έναρξης θα πρέπει να προβληματίσουν σοβαρά τις διωκτικές αρχές και ειδικά τη Διεύθυνση Αντιμετώπισης Εγκλημάτων Εμπρησμού του Πυροσβεστικού Σώματος προκειμένου να δράσουν για την αποτροπή αντίστοιχων περιστατικών στο μέλλον.
Βασικά οικολογικά χαρακτηριστικά της καμένης περιοχής
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Γεωλογία της καμένης έκτασης
Σχεδόν το σύνολο των καμένων εκτάσεων βρίσκεται εντός της υπολεκάνης απορροής Ψαχνών. Τα κυριότερα πετρώματα της περιοχής είναι σχιστόλιθοι, φλύσχης, ασβεστόλιθοι, σχιστοψαμμίτες, λεπτόκοκκοι έως χονδρόκοκκοι ψαμμίτες καθώς και ενστρώσεις ασβεστόλιθων και κερατολίθων.
Στην περιοχή συναντάμε εδάφη τύπου Regosols (Rc), μετρίως αργιλώδη, με μέτρια υδατοπερατότητα, τα οποία προέρχονται από ασταθή και μη ενοποιημένα υλικά. Επίσης υπάρχουν εδάφη τύπου Luvisol (Lcr), κοκκινωπά με υψηλή περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά και άργιλο. Αναγνωρίζονται ακόμα εδάφη τύπου Cambisol (Bv), η σύσταση των οποίων είναι αργιλώδης - μετρίως αργιλώδης, με μικρή υδατοπερατότητα. Τέλος στην περιοχή συναντάμε εδάφη τύπου Fluvisol (Jc), που έχουν προκύψει από ποταμοχειμμάριες αποθέσεις και επομένως εντοπίζονται στα σημεία που η περιοχή διαρρέεται από ποταμούς (Summer, 2000, European Soil Data Centre (ESDAC), esdac.jrc.ec.europa.eu και Panagos et. al, 2012). Στα αργιλώδη και μέτρια αργιλώδη εδάφη ο κίνδυνος διάβρωσης είναι υψηλός. Σε περιπτώσεις επεισοδίων βροχόπτωσης υψηλής ραγδαιότητας, οι απώλειες εδαφικού υλικού αναμένεται να είναι μεγάλες λόγω της υδατικής διάβρωσης στις πλαγιές με μεγάλες μορφολογικές κλίσεις, αλλά και λόγω της κατά βάθος διάβρωσης στα υδατορέματα της ευρύτερης περιοχής. Αρκετές δεκάδες ή/και εκατοντάδες κυβικά μέτρα εδάφους ανά εκτάριο θα συγκρατηθούν αν τα κατάλληλα αντιδιαβρωτικά έργα υλοποιηθούν εγκαίρως.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Τοπογραφία της καμένης περιοχής
Το τοπογραφικό ανάγλυφο της καμένης έκτασης περιλαμβάνει αρκετές κορυφές και λοφώδεις εκτάσεις δημιουργώντας ένα εκτεταμένο δίκτυο ρεμάτων και εκθέσεων. Στο βόρειο και κυρίως στο βορειοανατολικό τμήμα της καμένης έκτασης συναντούμε και τα μεγαλύτερα υψόμετρα, ενώ όπως κινούμαστε δυτικά και νότια προς Ψαχνά τα υψόμετρα μειώνονται μέχρι να φθάσουμε στον κάμπο των Ψαχνών. Οι κλίσεις στην περιοχή που έχει πληγεί είναι μέτριες ως απότομες.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Τύποι κάλυψης γης εντός ορίου πυρκαγιάς
Για τον χαρακτηρισμό των διάφορων τύπων βλάστησης και τις καλύψεις γης στην περιοχή που επλήγη από την πυρκαγιά, χρησιμοποιήθηκαν οι χρήσεις γης του Corine Land Cover 2018. Από ανάλυση των στοιχείων και με τη βοήθεια του πακέτου ArcGIS 10.2.2, προκύπτουν οι παρακάτω χρήσεις γης για την καμένη έκταση.
Οι καλλιέργειες αφορούν σε περιοχές με αγροτικό χαρακτήρα και κυρίως καλλιέργειες ελιάς. Στα δάση κωνοφόρων συναντούμε αμιγή δάση θερμόφιλων κωνοφόρων χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis). Στα βόρεια άκρα των ορίων της πυρκαγιάς συναντούμε μικτά δάση χαλεπίου πεύκης με κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica) και αμιγή δάση κεφαλληνιακής ελάτης. Στους θαμνώνες αειφύλλων-πλατυφύλλων συγκαταλέγονται είδη όπως το πουρνάρι (Quercus coccifera) κ.ά.
Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται οι βασικοί τύποι κάλυψης για το έτος 2018 και το ποσοστό που αντιπροσωπεύουν στο σύνολο της καμένης έκτασης. Το μεγαλύτερο ποσοστό κάλυψης εμφανίζουν οι μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις (44,5%) που αποτελούνται από θαμνώδη και ποώδη βλάστηση με σκόρπια (πλατύφυλλα ή κωνοφόρα) δέντρα, η οποία μπορεί να προκύψει από την απογύμνωση δασώδους έκτασης ή την αναγέννηση/φυσική αναδάσωση. Αμέσως μετά ακολουθούν τα δάση κωνοφόρων (43,3%).
Τύποι κάλυψης γης (Corine 2018) που επηρεάστηκαν από τη φωτιά του 2019
Τύποι κάλυψης για το έτος 2018 και το ποσοστό που αντιπροσωπεύουν στο σύνολο της καμένης έκτασης
Σύμφωνα με τις καλύψεις γης του Corine Land Cover 2018, απ’ όπου έχουν προέλθει τα παραπάνω ποσοστά, βλέπουμε ότι οι μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις καλύπτουν αναλογικά μεγάλο ποσοστό της καμένης έκτασης. Ωστόσο, σύμφωνα με τις επιτόπιες παρατηρήσεις που πραγματοποίησε το WWF Ελλάς και από τις αυτοψίες σε συγκεκριμένα σημεία, η κάλυψη της χαλεπίου πεύκης (δάση κωνοφόρων) εκτείνεται σε αρκετά μεγαλύτερη έκταση. Σύμφωνα με τους πίνακες καταγραφής στο πεδίο, στις θέσεις 2,3,4,5,6,10,11,12,13,14 εντοπίστηκαν ώριμα δάση χαλεπίου πεύκης ενώ στην κάλυψη του Corine εμφανίζονται ως μεταβατικές δασώδεις-θαμνώδεις εκτάσεις. Επομένως, απορρέει το συμπέρασμα ότι το συνολικό ποσοστό κάλυψης της κατηγορίας «δάση κωνοφόρων» είναι αρκετά μεγαλύτερο από 43,35%. Η διαφορά αυτή οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι η ευκρίνεια των δορυφορικών εικόνων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση των καλύψεων γης δεν επιτρέπει τη διάκριση ανάμεσα σε αραιές συστάδες ή και νεαρών δενδρυλλίων πεύκης με τις μεταβατικές δασώδεις θαμνώδεις εκτάσεις. Τέλος τμήματα της περιοχής ενδιαφέροντος είχαν καεί το 1989 (δυτικά από οικισμό Μακρυμάλλη), το 1986 (νοτιοανατολικά από οικισμό Μακρυμάλλη) και το 2000 (βόρεια της Μονής Μακρυμάλλη) και ίσως βρίσκονται σε διαδικασία φυσικής αναγέννησης και μετάβασης από θαμνώδη σε δασώδη μορφή κατά την διάρκεια της χαρτογράφησης.
Συνδυαστική αποτύπωση της καμένης έκτασης και των καλύψεων γης (Corine Land Cover, 2018) διαθέσιμη στο Οικοσκόπιο.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Σχέση της καμένης έκτασης με προστατευόμενες περιοχές
Οι προστατευόμενες περιοχές του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου Natura 2000 (Οδηγίες 92/43/ΕΚ και 2009/147/ΕΚ(79/409/ΕΟΚ) της Εύβοιας δεν επηρεάστηκαν από τη συγκεκριμένη πυρκαγιά, σε αντίθεση με τα λεγόμενα στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς. Όπως φαίνεται και στο σχετικό χάρτη, η εγγύτερη περιοχή Natura 2000 είναι η Ειδική Ζώνη Προστασίας (SPA) GR2420011 «Όρη Κεντρικής Εύβοιας, Παράκτια Ζώνη και Νησίδες» η οποία δεν επηρεάστηκε καθόλου από την πυρκαγιά.
Αντιθέτως κάηκε ολοσχερώς το Καταφύγιο Άγριας Ζωής «Αγριλίτσα-Καταβόθρα-Καλαμάκι» (ΦΕΚ Β΄540/28-8-1990). Τα Καταφύγια Άγριας Ζωής έχουν ιδρυθεί σε εκτάσεις απαραίτητες για τη διατροφή, διαχείμαση, αναπαραγωγή ή διάσωση σημαντικών, σπάνιων ή απειλούμενων ειδών άγριας πανίδας με σκοπό την προστασία τους. Στα ΚΑΖ απαγορεύεται το κυνήγι κάθε θηράματος και κάθε είδους σύλληψη της άγριας πανίδας, η συλλογή της άγριας χλωρίδας και η καταστροφή ζώνης ή φυτοφρακτών με φυσική βλάστηση με κάθε τρόπο, όπως και σειρά άλλων ενεργειών (Ν.3937/2011).
Η περιοχή ενδιαφέροντος δεν εμπίπτει στην ευθύνη του νεοσυσταθέντος Φορέα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών Εύβοιας και δεν υφίσταται κανένας άλλος τύπος προστατευόμενης περιοχής εντός της καμένης έκτασης.
Μεταπυρική διαχείριση-Προτάσεις για προστασία και ανάκαμψη των πληγέντων δασικών οικοσυστημάτων
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Νομικές και διοικητικές ενέργειες
Πρωταρχικό μέλημα του Δασαρχείου Χαλκίδας, που έχει την αντίστοιχη αρμοδιότητα, είναι να οριοθετήσει την καμένη έκταση και να την κηρύξει αναδασωτέα βάσει των προβλέψεων της δασικής νομοθεσίας εντός δύο μηνών. Να εφαρμοστεί η απαγόρευση βόσκησης και ο αυστηρός έλεγχος του διαταραγμένου δασικού οικοσυστήματος, ώστε να μειωθούν οι κίνδυνοι που εγκυμονούν για περαιτέρω υποβάθμιση της καμένης έκτασης. Και οι δύο αποφάσεις αναμένονται από το Δασαρχείο Χαλκίδας σε σύντομο χρονικό διάστημα (Σύμφωνα με το έγγραφο αρ. πρωτ. 4316/169162/14-10-2019 του Δασαρχείου Χαλκίδας). Για την πυρκαγιά του 2018 έχει ήδη εκδοθεί η υπ. αριθμ. 3808/217764πε/2019 (ΦΕΚ Δ΄60/25-2-2019) απόφαση κήρυξης αναδασωτέων και η αντίστοιχη απόφαση απαγόρευσης βόσκησης (ΑΔΑ: ΩΚΥΩΟΡ10-ΜΦ1).
Σημειώνουμε ότι σε πολλές περιπτώσεις το σημαντικό πρόβλημα δεν είναι η ίδια η πυρκαγιά, αλλά η μεταπυρική διαχείριση και προστασία, οι αλλαγές στις χρήσεις γης και ο συνολικός σχεδιασμός για την ανάκαμψη των φυσικών οικοσυστημάτων. Επομένως η παρακολούθηση της περιοχής από τα στελέχη της δασικής υπηρεσίας, τους κατοίκους, αλλά και τους επισκέπτες είναι απαραίτητη ώστε να μην υπάρξουν περιστατικά βόσκησης εντός των καμένων εκτάσεων ή περιπτώσεις εκχερσώσεων για την επέκταση ή και δημιουργία ελαιώνων ή άλλων καλλιεργειών.
Αναφορικά με τους δασικούς χάρτες, τέθηκε σε ισχύ από τις 8 Φεβρουαρίου 2018 η απόφαση του Συντονιστή της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Θεσσαλίας Στερεάς Ελλάδας για τη μερική κύρωση του δασικού χάρτη του συνόλου της Περιφερειακής Ενότητας Εύβοιας, ως προς τα τμήματά του, όπως θεωρήθηκαν με την υπ. αρ. 4371/227441/19-12-2017 (ΑΔΑ: 7Ν00ΟΡ10-ΚΛΜ) απόφαση θεώρησης της Δ/νσης Δασών Ευβοίας, κατά εφαρμογή της παρ. 2 άρθρου 17 ν. 3889/2010 (ΦΕΚ Α΄182). Αυτό αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για την πρόληψη πυρκαγιών από πρόθεση σε όλη την Π.Ε. Ευβοίας.
Είναι απαραίτητη η εφαρμογή της μελέτης αντιδιαβρωτικών/αντιπλημμυρικών έργων για το σύνολο των καμένων εκτάσεων της πυρκαγιάς του 2019, αλλά και της πυρκαγιάς του 2018. Η μελέτη έχει ήδη εγκριθεί και θα δημοπρατούταν στις 15 Οκτωβρίου 2019 ενώ έχουν εκδοθεί έκτακτες καρπώσεις για την δέσμευση ξυλείας για την κατασκευή κορμοδεμάτων και κορμοφραγμάτων προϋπολογισμού 73.000 ευρώ (Σύμφωνα με το έγγραφο αρ. πρωτ. 4316/169162/14-10-2019 του Δασαρχείου Χαλκίδας). Επίσης, η εκπόνηση μελέτης αποκατάστασης των δασικών εκτάσεων, η οποία θα καταδείξει εάν είναι απαραίτητο και που πρέπει να γίνουν παρεμβάσεις τεχνητής αναδάσωσης προκειμένου να αποφευχθούν μη αναγκαίες ή άστοχες αναδασωτικές παρεμβάσεις και να αξιοποιηθούν αποδοτικά οι (πάντα λιγοστοί) διαθέσιμοι πόροι.
Όμως για να πραγματοποιηθούν τα παραπάνω πρέπει οι τοπικές δασικές υπηρεσίες να ενισχυθούν οικονομικά και με κατάλληλο γεωτεχνικό επιστημονικό προσωπικό ώστε να φέρουν γρήγορα και αποτελεσματικά εις πέρας αυτή την αποστολή. Κρίσιμος είναι ο ρόλος του Τμήματος Επιθεώρησης Δασών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Θεσσαλίας-Στερεάς Ελλάδας που πρέπει να εξασφαλίσει ότι τα σχετικά κονδύλια θα αξιοποιηθούν με ταχύτητα και αποδοτικότητα και δεν θα υπάρξουν οι καθυστερήσεις και η απουσία σχετικών δασοτεχνικών έργων που παρατηρήθηκαν μετά την πυρκαγιά του 2018 στο Κοντοδεσπότι.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Αποκατάσταση βλάστησης
Για τη λήψη εξειδικευμένων μέτρων και την εφαρμογή ολοκληρωμένων προτάσεων θα πρέπει να ληφθούν υπόψη η κατάσταση του κάθε οικοσυστήματος, οι ιδιαιτερότητες της περιοχής και τα φυσικά χαρακτηριστικά τους.
Το μεγαλύτερο μέρος της καμένης έκτασης καλύπτεται από ώριμο δάσος χαλεπίου πεύκης ή/και από μεταβατικές δασώδεις θαμνώδεις εκτάσεις που βρίσκονταν όμως σε τελικό στάδιο εξέλιξης. Η χαλέπιος πεύκη θα ανακάμψει μέσω των μηχανισμών φυσικής αναγέννησης που διαθέτει. Οι θαμνώνες αειφύλλων-πλατυφύλλων έχουν καλή προσαρμοστικότητα μετά τις πυρκαγιές, διαθέτουν μεταπυρικούς μηχανισμούς αναγέννησης (πρεμνοβλαστήσεις, ριζοβλαστήσεις, σκληροπεριβληματικά σπέρματα, μόνιμες εδαφικές τράπεζες) (Arianoutsou 1998) και ήδη είναι εμφανής η αναγέννησή τους (για την πυρκαγιά του 2018). Οι κρίσιμοι παράγοντες είναι η συγκράτηση του εδάφους με τα κατάλληλα δασοτεχνικά έργα, η αποφυγή βόσκησης και η αλλαγή χρήσεων γης.
Μια άλλη παράμετρος που λαμβάνεται υπόψη σε τέτοιες περιπτώσεις είναι οι εκτάσεις εντός της καμένης περιοχής που ενδεχομένως να έχουν καεί ξανά τα τελευταία 30 χρόνια. Από το ιστορικό των πυρκαγιών στην περιοχή προκύπτει κάτι τέτοιο μόνο για εκτάσεις που κάηκαν στην πυρκαγιά του Αυγούστου 2018 ανάμεσα στα χωριά Κοντοδεσπότι και Σταυρός και στην πυρκαγιά του 2000 στη Μονή Μακρυμάλλη. Πρόκειται για 169 στρέμματα που έχουν επηρεαστεί και από τις δύο πυρκαγιές (2018,2019) ενώ η πυρκαγιά του 2018 παρουσιάζει πολύ καλή εικόνα φυσικής αναγέννησης.
Διπλοκαμένα
Περιοχές που επηρεάστηκαν από τη φωτιά του 2018 και του 2019
Η απομάκρυνση ιστάμενων καμένων δένδρων θα πρέπει να εξυπηρετήσει αποκλειστικά την κατασκευή κορμοφραγμάτων, κορμοδεμάτων ή κλαδοπλεγμάτων και να πραγματοποιηθεί με ήπια μέσα. Η διατήρηση των υπολοίπων καμένων κορμών κρίνεται απαραίτητη για την προστασία του εδάφους από έντονα κατακρημνίσματα, συγκράτηση του εδάφους και δημιουργία καλύτερου μικροπεριβάλλοντος (Poirazidis 2012) για την υποδοχή της νέας βλάστησης. Ωστόσο, ο καμένος ξυλώδης όγκος δεν θα πρέπει να είναι τέτοιου μεγέθους και συγκόμωσης, ώστε να δημιουργεί επικίνδυνη καύσιμη ύλη για μελλοντικές πυρκαγιές (Ξανθόπουλος και συν. 2001). Όποιες εργασίες κριθούν απαραίτητες θα πρέπει να γίνουν με την επίβλεψη του Δασαρχείου Χαλκίδας, δίνοντας την απαραίτητη προσοχή στο εδαφικό κεφάλαιο και στην πιθανή παρουσία νέων αρτίβλαστων.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Αντιπλημμυρικά-αντιδιαβρωτικά έργα
Σε πολλές περιπτώσεις το μεγαλύτερο μέλημα μετά από ένα συμβάν δασικής πυρκαγιάς τέτοιας έκτασης είναι η συγκράτηση του επιφανειακού εδάφους, πάνω στο οποίο θα εξελιχθούν όλες οι μετέπειτα διεργασίες αποκατάστασης, φυσικές ή τεχνητές. Το έδαφος σε αυτές τις περιπτώσεις είναι εκτεθειμένο στη διάβρωση, λόγω της απουσίας κάλυψης από βλάστηση, ενώ εξαιτίας της πυρκαγιάς και της τέφρας δημιουργείται ένα υδρόφοβο στρώμα, που επιτρέπει/διευκολύνει την επιφανειακή απορροή. Τελικό αποτέλεσμα, μετά από υψηλό όγκο κατακρηνισμάτων είναι η παράσυρση και έκπλυση του εδάφους μαζί με όλο το οργανικό του υλικό. Η απώλεια βλάστησης και οι καταστροφικές συνέπειες μετά από μία πυρκαγιά αυξάνουν τις πιθανότητες εμφάνισης πλημμυρικών φαινομένων. Οι αλλαγές της δομής του εδάφους είναι επίσης σημαντικές ενώ κριτήρια όπως ο τύπος του εδάφους, η ένταση της πυρκαγιάς, η τοπογραφία της λεκάνης απορροής είναι στοιχεία που σχετίζονται με την εξέλιξη των πλημμυρικών φαινομένων (Μπαλούτσος και συν 2001).
Η μέθοδος των κορμοδεμάτων (Μπαλούτσος και συν 2001), η οποία είναι από τις πιο διαδεδομένες και αποτελεσματικές στη διαχείριση μεταπυρικών οικοσυστημάτων, είναι εύκολο να εφαρμοστεί σχεδόν σε όλη την έκταση της περιοχής ενδιαφέροντος καθώς υπήρχε ώριμο πευκοδάσος που θα προσφέρει το απαραίτητο υλικό κατασκευής. Όπου δεν υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας κορμοδεμάτων από τοπική ξυλεία θα πρέπει να γίνουν λιθοδομές με τη χρήση επιτόπιου υλικού και χειρωνακτικές μεθόδους. Η περιοχή φιλοξενεί ενεργούς δασικούς συνεταιρισμούς που πρέπει να εμπλακούν ενεργά στη διαδικασία διότι:
1.Διαθέτουν σχετική εμπειρία,
2.Μειώνεται το κόστος από τη μεταφορά σχετικών συνεργείων από την Κεντρική ή τη Βόρεια Ελλάδα όπως γίνεται συνήθως,
3.Θα υπάρξει οικονομικό όφελος για την περιοχή καθώς οι εργασίες αυτές αποτελούν μια δημόσια επένδυση,
4.Οι τοπικοί συνεταιρισμοί γνωρίζουν άριστα την περιοχή και έχουν συμφέροντα από τη μελλοντική ανάκαμψη των δασικών εκτάσεων. Τα παραπάνω, φυσικά δεν σημαίνουν ότι δεν πρέπει να υπάρχει αυστηρή επίβλεψη των έργων από τη δασική υπηρεσία.
Κορμοφράγματα
Κορμοφράγματα
Ορισμένα χαρακτηριστικά της λεκάνης απορροής, όπως η μέση κλίση του εδάφους, η ανάπτυξη μεγάλου πλάτους πλαγιών, ο τύπος βλάστησης που καλύπτει τη λεκάνη, επηρεάζουν σημαντικά την ταχύτητα απορροής του νερού. Έτσι, λεκάνες με πυκνό υδρογραφικό δίκτυο παρουσιάζουν εντονότερα φαινόμενα διάβρωσης των ρεμάτων τους, αυξάνοντας την πλημμυρική παροχή τους.
Στην περίπτωση της περιοχής ενδιαφέροντος το μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης της πυρκαγιάς βρίσκεται στην υπολεκάνη απορροής των Ψαχνών. Σε ορισμένες θέσεις, όπου μπορούν να εμφανιστούν πλημμυρικά φαινόμενα και ιδιαίτερα εκεί που υπάρχει ανθρώπινη παρουσία κρίνεται σκόπιμο να κατασκευαστούν ήπια αντιπλημμυρικά έργα. Συγκεκριμένα πρέπει να δοθεί προσοχή στα ρέματα που καταλήγουν στους οικισμούς Ψαχνών και Κοντοδεσπότι, ειδικά στο ρέμα που διασχίζει την κωμόπολη των Ψαχνών. Λόγω τεχνικών και οικιστικών παρεμβάσεων το πλάτος του ρέματος ποικίλει εντός του οικισμού και σε πολλά σημεία ενδεχομένως να υπάρχουν επικίνδυνα φαινόμενα υπερχείλισης λόγω της ποσότητας εισρέοντος ύδατος ή των φερτών υλικών εξαιτίας της πυρκαγιάς.
Σημαντικό είναι η κατακράτηση των φερτών υλικών και η ανάκαμψη της ταχύτητας των ρεμάτων να γίνεται σε αρχικό στάδιο. Για το λόγο αυτό τα σημεία κατασκευής των αντιπλημμυρικών θα πρέπει να επιλεχθούν με προσοχή, με εγκατάσταση μικρών τεχνικών έργων σταδιακά από τα ανάντη. Προτείνεται οι επεμβάσεις να είναι ήπιες με τη χρήση μικρών κορμοφραγμάτων (από καμένο υλικό της περιοχής). Τα κορμοφράγματα σε αντίθεση με τα φράγματα από σκυρόδεμα, έχουν μικρό χρονικό κύκλο χρήσης, πέραν του οποίου αποσυντίθενται παραδίδοντας έτσι μετά την επανεγκατάσταση της βλάστησης το ρέμα και τις λειτουργίες του στην αρχική τους μορφή. Επίσης προτείνεται, όπου δεν είναι εφικτή η κατασκευή κορμοφραγμάτων, η κατασκευή λιθοπλήρωτων συρματοκιβωτίων (σαρζανέτ) ως μια μεσοπρόθεσμη λύση που θα αντιμετωπίσει πλημμυρικά φαινόμενα και από μελλοντικές πυρκαγιές στην περιοχή. Ήδη το Δασαρχείο Χαλκίδας έχει πραγματοποιήσει έργο συγκράτησης βράχων στα ανάντι του Κοντοδεσποτίου (Σύμφωνα με το έγγραφο αρ. πρωτ. 4316/169162/14-10-2019 του Δασαρχείου Χαλκίδας).
Όλα τα παραπάνω, αποτελούν προτάσεις που απευθύνονται στις αρμόδιες υπηρεσίες (Δήμος, Περιφέρεια, Δασική Υπηρεσία). Ο καλύτερος σχεδιασμός και η ακριβής επιλογή των σημείων μπορεί να γίνει μετά από υδρολογική μελέτη των σχετικών λεκανών απορροής. Τα έργα θα πρέπει να γίνουν με τη μικρότερη δυνατή όχληση, χωρίς τη χρήση βαρέων μηχανημάτων, που θα διαταράξουν το ήδη επιβαρυμένο δασικό οικοσύστημα. Οι εργασίες και οι αποφάσεις επέμβασης θα πρέπει να είναι άμεσες καθώς με την έλευση του φθινοπώρου και την αύξηση των βροχοπτώσεων θα υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος εμφάνισης περιστατικών έκτακτης ανάγκης εξαιτίας πλημμυρών.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Ειδικά μέτρα
Μετά την κήρυξη της έκτασης ως αναδασωτέας πρέπει να ακολουθήσει καθολική απαγόρευση κυνηγίου όχι μόνο εντός του ΚΑΖ που απαγορεύεται ούτως ή άλλως, αλλά σε όλη την καμένη έκταση και σε ένα ικανό εύρος εκτός αυτής. Τα είδη πανίδας που επηρεάστηκαν από την πυρκαγιά και έχουν αναζητήσει καταφύγιο σε γειτονικές δασικές εκτάσεις πρέπει να διευκολυνθούν στην προσαρμογή τους στις νέες συνθήκες που δημιούργησε η πυρκαγιά. Απαιτείται σχετική 3ετής ή 5ετής απαγόρευση ωσότου υπάρξει μερική αποκατάσταση τουλάχιστον της θαμνώδους βλάστησης.
Η ρητινοσυλλογή έχει επιστρέψει δυναμικά στην περιοχή τα τελευταία χρόνια, αλλά επηρεάζεται αρνητικά από περιστατικά πυρκαγιών. Είναι αναγκαίο να ενισχυθεί η παραγωγή και η διατήρηση της δραστηριότητας στην περιοχή ως μια δράση διαχείρισης και αποτροπής μελλοντικών περιστατικών πυρκαγιών.
Η συσσώρευση καύσιμης ύλης αποτελεί ένα από τα προβλήματα διαχείρισης στην περιοχή. Αυτή σε συνδυασμό με τα δυσοίωνα σενάρια εξάπλωσης των πυρκαγιών στην Ελλάδα αλλά και την Μεσόγειο λόγω της κλιματικής αλλαγής, κάνουν επιτακτική την ανάγκη επανεκκίνησης της δασικής διαχείρισης στην περιοχή. Υπάρχει τεράστια ανάγκη για την εκπόνηση και κυρίως την πιστή εφαρμογή ενός σύγχρονου διαχειριστικού σχεδίου των δασικών εκτάσεων. Το σχέδιο αυτό θα πρέπει να έχει ως προτεραιότητα την επανασύσταση της δασοπονίας πολλαπλών σκοπών με κύριους άξονες την οικονομική βιωσιμότητα των τοπικών δασικών συνεταιρισμών, την αντιπυρική προστασία και την προσαρμογή των δασών της περιοχής στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής.
Επίσης είναι αναγκαία η εκπόνηση και εφαρμογή ενός κοινού Σχεδίου Πρόληψης και Αντιμετώπισης Δασικών Πυρκαγιών που θα περιλαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα πρόληψης, προκαταστολής και καταστολής. Τα έργα και οι δράσεις αντιπυρικής προστασίας πρέπει να τεκμηριωθούν και να καταγραφούν συστηματικά. Μόνο έτσι θα υπάρχει δυνατότητα να υπάρξει έγκριση και χρηματοδότηση τους από εθνικούς, ευρωπαϊκούς ή ιδιωτικούς πόρους και να γίνουν οι ιδέες πράξη. Το Σχέδιο είναι το πρώτο βήμα ώστε να ακολουθήσουν και τα υπόλοιπα για την αντιπυρική προστασία στη περιοχή. Πρέπει να συνοδεύεται από την Ίδρυση γραφείου Πολιτικής Προστασίας σε επίπεδο Δήμου και κατάλληλη στελέχωση του, βάσει του άρθρου 13 του Ν. 3013/2002, προκειμένου να καταγραφούν και να εφαρμοστούν οι δράσεις αντιπυρικής προστασίας.
Συστηματική ενίσχυση του Συλλόγου Εθελοντικών Δυνάμεων Δασοπροστασίας & Διάσωσης Ψαχνών, η παρουσία του οποίου λειτουργεί αποτρεπτικά και συμβάλλει ώστε τα περισσότερα περιστατικά δασικών πυρκαγιών στην περιοχή να αντιμετωπίζονται σε αρχικό στάδιο.
Επανελειτουργία των πυροφυλακίων στις θέσεις Άγιος και Πλατανιά σε 24ωρη βάση τουλάχιστον για τις ημέρες με επικινδυνότητα εκδήλωσης πυρκαγιάς 3 και άνω. Τα τελευταία 8-9 χρόνια τα κρισιμότατα αυτά πυροφυλάκια έχουν απαξιωθεί πλήρως και δεν στελεχώνονται. Καλύπτουν ωστόσο μεγάλο εύρος της Βόρειας και Κεντρικής Εύβοιας, αλλά και άλλων περιοχών όπως τα παράλια της Αττικής και της Βοιωτίας. Είναι προβληματικό σε μια περιοχή όπως η Εύβοια με βεβαρημένο ιστορικό δασικών πυρκαγιών να μην στελεχώνονται τέτοιας κομβικής σημασίας υποδομές προκαταστολής. Η μη λειτουργία τους οφείλεται κυρίως στη συνταξιοδότηση, θάνατο ή μετάθεση των στελεχών του Π.Σ. που υπηρετούσαν εκεί στο παρελθόν χωρίς καμιά μέριμνα και ενδιαφέρον για να συνεχιστεί η λειτουργία τους από νέα στελέχη. Εκτιμάται ότι αν λειτουργούσε το πυροφυλάκιο Πλατανιάς ο εντοπισμός της παρούσας πυρκαγιάς θα ήταν σαφέστατα ταχύτερος με καλύτερες πιθανότητες καταστολής στα αρχικά στάδια εξάπλωσης της.
Βιβλιογραφία
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Arianoutsou, M., 1998. Aspects of demography in post-fire Mediterranean plant communities of Greece. Pp. 273-295. In: Rundel, P.W., Montenegro, G. & Jaksic, F.M. (eds.), Landscape disturbance and biodiversity in Mediterranean-type ecosystems, Ecological Studies 136, Springer-Verlag, Berlin – Heidelberg.
Αριανούτσου-Φαραγγιτάκη Μ. και Δ. Καζάνης.2012. Ο οικολογικός ρόλος της φωτιάς στα χερσαία οικοσυστήματα της Ελλάδας. Σελ. 103-116 στο Α.Χ. Παπαγεωργίου, Γ. Καρέτσος και Γ. Κατσαδωράκης (επιμ. έκδοσης). Το δάσος: Μια ολοκληρωμένη προσέγγιση. WWF Ελλάς, Αθήνα.
European Soil Data Centre (ESDAC), esdac.jrc.ec.europa.eu, European Commission, Joint Research Centre
Μπαλούτσος Γ., Α. Οικονόμου και Κ. Καούκης, 2001. Ο κίνδυνος πλημμύρας σε λεκάνες απορροής μετά από πυρκαγιά. Ανάλυση του προβλήματος και άμεσα μέτρα μείωσης των επιπτώσεων. Επιστημονικό Συνέδριο Αποκατάσταση Καμένων Εκτάσεων. Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, Αθήνα 13-14 Δεκεμβρίου 2001
Ξανθόπουλος Γ., Π. Γκαγκάρη, Γ. Λυριτζης και Γ. Μπαλούτσος, 2001 Διαχείριση καμένης ξυλείας μετά την πυρκαγιά. Επιστημονικό Συνέδριο Αποκατάσταση Καμένων Εκτάσεων. Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, Αθήνα 13-14 Δεκεμβρίου 2001
Panagos P., Van Liedekerke M., Jones A., Montanarella L., “European Soil Data Centre: Response to European policy support and public data requirements”; (2012) Land Use Policy, 29 (2), pp. 329-338. doi:10.1016/j.landusepol.2011.07.003
Poirazidis, K.S., K. Zografou, P. Kordopatis, D.P. Kalivas, M. Arianoutsou, D. Kazanis & E. Korakaki, 2012. A GIS-based integrated approach predicts accurately post-fire Aleppo pine regeneration at regional scale. Annals of Forest Science 69:519–529.
Sumner M. (2000), Handbook of soil science, USA: CRC Press LLC.
Τσαγκάρη Κ., Γ. Καρέτσος και Ν. Προύτσος, 2011. Δασικές πυρκαγιές Ελλάδας, 1983-2005. WWF Ελλάς και ΕΘΙΑΓΕ - ΙΜΔΟ & ΤΔΠ.
Πνευματικά δικαιώματα φωτογραφικού υλικού
Γενική άποψη περιοχής, Ναταλία Καλεβρά/WWF Ελλάς
Βόσκηση στα καμένα, Ηλίας Τζηρίτης/WWF Ελλάς
Φυσική αναγέννηση, Παναγιώτης Κορδοπάτης/WWF Ελλάς
Κορμοφράγματα σε έδαφος με κλίση, Κωνσταντίνα Ζωγράφου/WWF Ελλάς
Κορμοφράγματα, Παναγιώτης Κορδοπάτης/WWF Ελλάς
Πυροφυλάκιο (Πλατανιά), Ηλίας Τζηρίτης/WWF Ελλάς
Αναγέννηση Χαλεπίου Πεύκης, Ευαγγελία Κορακάκη/WWF Ελλάς
https://panda.maps.arcgis.com/apps/MapJournal/index.html?appid=51ac377b9bbf4e8ea06de8826a1c98a9
Εισαγωγή
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Η δασική πυρκαγιά που σημειώθηκε στη θέση "Καταβόθρα" στην περιοχή της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μακρυμάλλης εντός των διοικητικών ορίων του Δ.Δ. Κοντοδεσποτίου στην Κεντρική Εύβοια είναι (με τα ως τώρα δεδομένα) η μεγαλύτερη σε έκταση δασική πυρκαγιά της αντιπυρικής περιόδου 2019.
Η παρούσα σύντομη αποτύπωση αποσκοπεί να παρουσιάσει τις επιπτώσεις της συγκεκριμένης πυρκαγιάς, να συμβάλει στην οικολογική αποκατάσταση των καμένων περιοχών και να προτείνει προς τους αρμόδιους φορείς μέτρα αποκατάστασης αλλά και πρόληψης μελλοντικών περιστατικών δασικών πυρκαγιών. Η δημοσιοποίηση της έχει σκοπό να επισημάνει στις αρμόδιες κρατικές αρχές τις υποχρεώσεις που έχουν για την αποκατάσταση και παράλληλα να συμβάλει στην ευρύτερη ενημέρωση των πολιτών και φορέων της κοινωνίας των πολιτών με απλή αλλά ταυτόχρονα επιστημονικά εμπεριστατωμένη γλώσσα. Η παρούσα αποτύπωση δεν αποτελεί μελέτη αποκατάστασης, αλλά μία σύντομη καταγραφή της τρέχουσας κατάστασης συνοδευόμενη από κατευθυντήριες γραμμές για το μετριασμό των δυσμενών επιπτώσεων στην περιοχή και τη δυνατότητα επανάκαμψης και επαναφοράς του δασικού οικοσυστήματος.
Για την παρούσα αποτύπωση εργάστηκαν τα στελέχη του WWF Ελλάς Δρ. Παναγιώτα Μαραγκού, Βιολόγος (senior conservation officer), Ναταλία Καλεβρά (MSc), Δασολόγος (Συνεργάτης γεωπληροφορικής), Ηλίας Τζηρίτης (MSc), Πολιτικός Επιστήμονας (Υπεύθυνος τοπικών δράσεων) και ο εξωτερικός συνεργάτης Δρ. Μιλτιάδης Αθανασίου, Περιβαλλοντολόγος (ειδικός στην Πρόληψη και Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών).
Πραγματοποιήθηκε αυτοψία της ανωτέρω ομάδας εργασίας στην περιοχή στις 11 και 12 Σεπτεμβρίου 2019 με επιτόπιους ελέγχους και καταγραφή της καταστροφής που έχει υποστεί το δασικό οικοσύστημα. Παράλληλα πραγματοποιήθηκε συνάντηση με το Σύλλογο Εθελοντικών Δυνάμεων Δασοπροστασίας & Διάσωσης Ψαχνών ενώ ο πρόεδρος του Συλλόγου κος Ραπτάκης Σπυρίδων συνόδευσε την ομάδα εργασίας του WWF Ελλάς καθόλη τη διάρκεια της αυτοψίας. Για την εργασία αυτή χρησιμοποιήθηκαν υλικά όπως GPS, ψηφιακή φωτογραφική μηχανή, χάρτες που αναπτύχθηκαν με τη βοήθεια Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (ArcGIS 10.2.2), η βάση δεδομένων χρήσεων γης του Corine Land Cover 2018 καθώς και το τελικό όριο της πυρκαγιάς το οποίο διατέθηκε από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Χαρτογράφησης και Διαχείρισης Εκτάκτων Αναγκών «Κοπέρνικος» της Ε.Ε. (Copernicus Emergency Management Service – Mapping). Η επεξεργασία και το τελικό προϊόν των χαρτών υλοποιήθηκαν από το WWF Ελλάς. Η αποτύπωση της καμένης έκτασης είναι επίσης διαθέσιμη και στο Οικοσκόπιο.
Η συνολική έκταση της πυρκαγιάς ανέρχεται σε 23.506 στρ. Τα όρια της πυρκαγιάς επιβεβαιώθηκαν ως προς την ακρίβεια τους από την επιτόπια αυτοψία της ομάδας εργασίας. Παρατηρήθηκαν πολύ μικρές αποκλίσεις που δεν επηρεάζουν σε καταλυτικό βαθμό το μελλοντικό σχεδιασμό και τη μεταπυρική διαχείριση των καμένων εκτάσεων.
Εξέλιξη πυρκαγιάς
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Η πυρκαγιά εκδηλώθηκε περίπου στις 03.05 τα ξημερώματα της Τρίτης 13 Αυγούστου 2019, στη θέση "Καταβόθρα" εγγύς της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μακρυμάλλης. Με τον εντοπισμό της πυρκαγιάς κινητοποιήθηκαν άμεσα τρία οχήματα και εννέα εθελοντές του Εθελοντικού Κλιμακίου του Συλλόγου Εθελοντικών Δυνάμεων Δασοπροστασίας & Διάσωσης Ψαχνών και η Πυροσβεστική Υπηρεσία Χαλκίδας κινητοποίησε το σύνολο των δυνάμεων της. Παρόλα αυτά, δεν κατέστη δυνατό να ελεγχθεί στην περιοχή όπου ξέσπασε εξαιτίας κυρίως του ανάγλυφου και της ποσότητας της καύσιμης ύλης. Ο κίνδυνος πυρκαγιάς με βάση τον χάρτη πρόβλεψης της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας ήταν «πολύ υψηλός» (κατηγορία 4), για τις 12 και 13 Αυγούστου, γεγονός που εξηγεί σε κάποιο βαθμό τις δυσκολίες που ανέκυψαν κατά την καταστολή της. Κάποια ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της δασικής πυρκαγιάς δεν επέτρεψαν την άμεση προσβολή της, για σημαντικά χρονικά διαστήματα.
Η πυρκαγιά έκαψε συνολικά 23.506 στρ. δασών, δασικών και αγροτικών εκτάσεων και στις 22 Αυγούστου ανακοινώθηκε από το Πυροσβεστικό Σώμα ότι βρίσκεται «υπό μερικό έλεγχο».
Για την κατάσβεση της πυρκαγιάς επιχείρησαν συνολικά οι παρακάτω δυνάμεις (Δελτίο Τύπου Πυροσβεστικού Σώματος υπ. αριθμ. 4007α, 16 Αυγούστου 2019): 390 πυροσβέστες, 101 πυροσβεστικά οχήματα, 22 ομάδες πεζοπόρων τμημάτων, από την 1η, 2η, 6η, 7η & 8η Ειδική Μονάδα Αντιμετώπισης Καταστροφών (Ε.Μ.Α.Κ.), το Αρχηγείο του Πυροσβεστικού Σώματος, τις Πυροσβεστικές Υπηρεσίες των Περιφέρειων Πελοποννήσου, Δυτικής Μακεδονίας, Κεντρικής Μακεδονίας και Ηπείρου, το Μηχανοκίνητο Ειδικό Τμήμα Πυροσβεστικών Επιχειρήσεων (Μ.Ε.Τ.Π.Ε.), καθώς και το Κινητό Επιχειρησιακό Κέντρο «ΟΛΥΜΠΟΣ». Στην αεροπυρόσβεση συμμετείχαν περιοδικά 10 πυροσβεστικά αεροσκάφη και 8 πυροσβεστικά ελικόπτερα. Επίσης, συνέδραμαν στην αεροπυρόσβεση 2 πυροσβεστικά αεροσκάφη από Ιταλία και 1 πυροσβεστικό αεροσκάφος από Ισπανία, μετά από αίτημα της Ελλάδας στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Πολιτικής Προστασίας (RescEU). Συνδρομή στο έργο της πυρόσβεσης παρείχαν επίσης 7 ομάδες πεζοπόρων τμημάτων και 4 μηχανήματα έργου του Ελληνικού Στρατού, 8 μηχανήματα έργου και 10 υδροφόρες της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας και των Ο.Τ.Α., η Δασική Υπηρεσία καθώς και 38 εθελοντές πυροσβέστες με 6 εθελοντικά πυροσβεστικά οχήματα.
Η κινητοποίηση πυροσβεστικών δυνάμεων από μεγάλο μέρος της χώρας και για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 10 ημερών συνεπάγεται ένα σημαντικά μεγάλο κόστος καταστολής, το οποίο θα ήταν χρήσιμο να υπολογιστεί και να δημοσιευθεί έτσι ώστε να είναι εφικτό να συγκριθεί, στη συνέχεια, με το κόστος υλοποίησης πιθανών προληπτικών ενεργειών για την προστασία και την αύξηση της ανθεκτικότητας των δασών της περιοχής.
Καθώς η ανάλυση των δεδομένων που έχουν καταγραφεί σχετικά με τη συμπεριφορά της πυρκαγιάς είναι σε εξέλιξη, θα ήταν χρήσιμο στα πλαίσια αυτής της αναφοράς να επισημανθεί ότι οι αρνητικές επιπτώσεις από την πυρκαγιά θα ήταν περισσότερες και η καμένη έκταση μεγαλύτερη αν τα επίπεδα της περιεχόμενης υγρασίας στη δασική βλάστηση δεν βρίσκονταν σε αρκετά υψηλά για την εποχή επίπεδα.
Ιστορικό πυρκαγιών στην περιφερειακή ενότητα Ευβοίας και την περιοχή του Δήμου Μεσσαπίων-Διρφύων
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Σύμφωνα με μελέτη (Τσαγκάρη κ.α., 2011) του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων του ΕΘΙΑΓΕ και του WWF Ελλάς, η περιφερειακή ενότητα (ΠΕ) Ευβοίας για την περίοδο 1983-2005 κατατάσσεται δεύτερη (μετά την ΠΕ Αττικής) μεταξύ των ΠΕ του γεωγραφικού διαμερίσματος Στερεάς Ελλάδας με βάση τις καμένες εκτάσεις με μέση ετήσια απώλεια 30.375 στρ., και πρώτη (μετά την ΠΕ Αττικής) με βάση τον αριθμό των περιστατικών, τα οποία αντιστοιχούν στο 26% του διαμερίσματος.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που διατηρεί το Πυροσβεστικό Σώμα για το διάστημα 2011-2018 στον Καλλικρατικό Δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων εκδηλώνονται κατά μέσο όρο ετησίως 30 πυρκαγιές υπαίθρου με αποτέλεσμα 1.332 στρ. καμένων εκτάσεων.
Η ανάλυση των αιτίων των δασικών πυρκαγιών στη περιοχή επιτρέπει όχι μόνο την εξακρίβωση των προβλημάτων, αλλά και τη διατύπωση προτάσεων για τη θεραπεία τους, μέσω της άσκησης κατάλληλων δράσεων και μέτρων. Για αυτό χρειάζονται αναλυτικά στοιχεία αιτίων σε επίπεδο Πυροσβεστικής Υπηρεσίας ή Πυροσβεστικού Κλιμακίου τα οποία όμως να συλλέγονται με τρόπο που να διευκολύνει, εκτός από την προανάκριση, και την επιστημονική έρευνα. Επίσης είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε την έκταση των καμένων περιοχών αλλά και τα ακριβή σημεία έναρξης. Δυστυχώς το τελευταίο κρίσιμο στοιχείο δεν είναι διαθέσιμο καθώς το Πυροσβεστικό Σώμα αρνείται τη χορήγηση των σχετικών πληροφοριών. Η στατιστική ανάλυση σε τοπικό επίπεδο τεκμηριώνει τα αίτια έναρξης των δασικών πυρκαγιών, τις «επικίνδυνες ώρες και ημέρες» ανά περιοχή. Η ανάλυση αυτών των δεδομένων είναι απαραίτητη και μπορεί να υποδείξει βραχυπρόθεσμα μέτρα που μπορούν να ληφθούν από τους αρμόδιους φορείς καθώς και να προκαλέσει σημαντικές αλλαγές στο σχεδιασμό.
Είναι αξιοσημείωτο ότι στην περιοχή Κοντοδεσπότι-Μακρυμάλλη το 2017, 2018 αλλά και το 2019 έχουν σημειωθεί αλλεπάλληλα περιστατικά πυρκαγιών. Τα περισσότερα ελέγχθηκαν στο αρχικό τους στάδιο από τις πυροσβεστικές δυνάμεις με επιτυχημένη αρχική προσβολή. Το ένα από αυτά εξελίχθηκε (Κοντοδεσπότι 2018) σε πυρκαγιά που έκαψε συνολικά 5.671 στρ. δασών και δασικών εκτάσεων και οδήγησε στη σύλληψη υπόπτου που τελικά αφέθηκε ελεύθερος. Τα αλλεπάλληλα περιστατικά, αλλά κυρίως οι ώρες και τα σημεία έναρξης θα πρέπει να προβληματίσουν σοβαρά τις διωκτικές αρχές και ειδικά τη Διεύθυνση Αντιμετώπισης Εγκλημάτων Εμπρησμού του Πυροσβεστικού Σώματος προκειμένου να δράσουν για την αποτροπή αντίστοιχων περιστατικών στο μέλλον.
Βασικά οικολογικά χαρακτηριστικά της καμένης περιοχής
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Γεωλογία της καμένης έκτασης
Σχεδόν το σύνολο των καμένων εκτάσεων βρίσκεται εντός της υπολεκάνης απορροής Ψαχνών. Τα κυριότερα πετρώματα της περιοχής είναι σχιστόλιθοι, φλύσχης, ασβεστόλιθοι, σχιστοψαμμίτες, λεπτόκοκκοι έως χονδρόκοκκοι ψαμμίτες καθώς και ενστρώσεις ασβεστόλιθων και κερατολίθων.
Στην περιοχή συναντάμε εδάφη τύπου Regosols (Rc), μετρίως αργιλώδη, με μέτρια υδατοπερατότητα, τα οποία προέρχονται από ασταθή και μη ενοποιημένα υλικά. Επίσης υπάρχουν εδάφη τύπου Luvisol (Lcr), κοκκινωπά με υψηλή περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά και άργιλο. Αναγνωρίζονται ακόμα εδάφη τύπου Cambisol (Bv), η σύσταση των οποίων είναι αργιλώδης - μετρίως αργιλώδης, με μικρή υδατοπερατότητα. Τέλος στην περιοχή συναντάμε εδάφη τύπου Fluvisol (Jc), που έχουν προκύψει από ποταμοχειμμάριες αποθέσεις και επομένως εντοπίζονται στα σημεία που η περιοχή διαρρέεται από ποταμούς (Summer, 2000, European Soil Data Centre (ESDAC), esdac.jrc.ec.europa.eu και Panagos et. al, 2012). Στα αργιλώδη και μέτρια αργιλώδη εδάφη ο κίνδυνος διάβρωσης είναι υψηλός. Σε περιπτώσεις επεισοδίων βροχόπτωσης υψηλής ραγδαιότητας, οι απώλειες εδαφικού υλικού αναμένεται να είναι μεγάλες λόγω της υδατικής διάβρωσης στις πλαγιές με μεγάλες μορφολογικές κλίσεις, αλλά και λόγω της κατά βάθος διάβρωσης στα υδατορέματα της ευρύτερης περιοχής. Αρκετές δεκάδες ή/και εκατοντάδες κυβικά μέτρα εδάφους ανά εκτάριο θα συγκρατηθούν αν τα κατάλληλα αντιδιαβρωτικά έργα υλοποιηθούν εγκαίρως.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Τοπογραφία της καμένης περιοχής
Το τοπογραφικό ανάγλυφο της καμένης έκτασης περιλαμβάνει αρκετές κορυφές και λοφώδεις εκτάσεις δημιουργώντας ένα εκτεταμένο δίκτυο ρεμάτων και εκθέσεων. Στο βόρειο και κυρίως στο βορειοανατολικό τμήμα της καμένης έκτασης συναντούμε και τα μεγαλύτερα υψόμετρα, ενώ όπως κινούμαστε δυτικά και νότια προς Ψαχνά τα υψόμετρα μειώνονται μέχρι να φθάσουμε στον κάμπο των Ψαχνών. Οι κλίσεις στην περιοχή που έχει πληγεί είναι μέτριες ως απότομες.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Τύποι κάλυψης γης εντός ορίου πυρκαγιάς
Για τον χαρακτηρισμό των διάφορων τύπων βλάστησης και τις καλύψεις γης στην περιοχή που επλήγη από την πυρκαγιά, χρησιμοποιήθηκαν οι χρήσεις γης του Corine Land Cover 2018. Από ανάλυση των στοιχείων και με τη βοήθεια του πακέτου ArcGIS 10.2.2, προκύπτουν οι παρακάτω χρήσεις γης για την καμένη έκταση.
Οι καλλιέργειες αφορούν σε περιοχές με αγροτικό χαρακτήρα και κυρίως καλλιέργειες ελιάς. Στα δάση κωνοφόρων συναντούμε αμιγή δάση θερμόφιλων κωνοφόρων χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis). Στα βόρεια άκρα των ορίων της πυρκαγιάς συναντούμε μικτά δάση χαλεπίου πεύκης με κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica) και αμιγή δάση κεφαλληνιακής ελάτης. Στους θαμνώνες αειφύλλων-πλατυφύλλων συγκαταλέγονται είδη όπως το πουρνάρι (Quercus coccifera) κ.ά.
Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται οι βασικοί τύποι κάλυψης για το έτος 2018 και το ποσοστό που αντιπροσωπεύουν στο σύνολο της καμένης έκτασης. Το μεγαλύτερο ποσοστό κάλυψης εμφανίζουν οι μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις (44,5%) που αποτελούνται από θαμνώδη και ποώδη βλάστηση με σκόρπια (πλατύφυλλα ή κωνοφόρα) δέντρα, η οποία μπορεί να προκύψει από την απογύμνωση δασώδους έκτασης ή την αναγέννηση/φυσική αναδάσωση. Αμέσως μετά ακολουθούν τα δάση κωνοφόρων (43,3%).
Τύποι κάλυψης γης (Corine 2018) που επηρεάστηκαν από τη φωτιά του 2019
Τύποι κάλυψης για το έτος 2018 και το ποσοστό που αντιπροσωπεύουν στο σύνολο της καμένης έκτασης
Σύμφωνα με τις καλύψεις γης του Corine Land Cover 2018, απ’ όπου έχουν προέλθει τα παραπάνω ποσοστά, βλέπουμε ότι οι μεταβατικές δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις καλύπτουν αναλογικά μεγάλο ποσοστό της καμένης έκτασης. Ωστόσο, σύμφωνα με τις επιτόπιες παρατηρήσεις που πραγματοποίησε το WWF Ελλάς και από τις αυτοψίες σε συγκεκριμένα σημεία, η κάλυψη της χαλεπίου πεύκης (δάση κωνοφόρων) εκτείνεται σε αρκετά μεγαλύτερη έκταση. Σύμφωνα με τους πίνακες καταγραφής στο πεδίο, στις θέσεις 2,3,4,5,6,10,11,12,13,14 εντοπίστηκαν ώριμα δάση χαλεπίου πεύκης ενώ στην κάλυψη του Corine εμφανίζονται ως μεταβατικές δασώδεις-θαμνώδεις εκτάσεις. Επομένως, απορρέει το συμπέρασμα ότι το συνολικό ποσοστό κάλυψης της κατηγορίας «δάση κωνοφόρων» είναι αρκετά μεγαλύτερο από 43,35%. Η διαφορά αυτή οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι η ευκρίνεια των δορυφορικών εικόνων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση των καλύψεων γης δεν επιτρέπει τη διάκριση ανάμεσα σε αραιές συστάδες ή και νεαρών δενδρυλλίων πεύκης με τις μεταβατικές δασώδεις θαμνώδεις εκτάσεις. Τέλος τμήματα της περιοχής ενδιαφέροντος είχαν καεί το 1989 (δυτικά από οικισμό Μακρυμάλλη), το 1986 (νοτιοανατολικά από οικισμό Μακρυμάλλη) και το 2000 (βόρεια της Μονής Μακρυμάλλη) και ίσως βρίσκονται σε διαδικασία φυσικής αναγέννησης και μετάβασης από θαμνώδη σε δασώδη μορφή κατά την διάρκεια της χαρτογράφησης.
Συνδυαστική αποτύπωση της καμένης έκτασης και των καλύψεων γης (Corine Land Cover, 2018) διαθέσιμη στο Οικοσκόπιο.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Σχέση της καμένης έκτασης με προστατευόμενες περιοχές
Οι προστατευόμενες περιοχές του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου Natura 2000 (Οδηγίες 92/43/ΕΚ και 2009/147/ΕΚ(79/409/ΕΟΚ) της Εύβοιας δεν επηρεάστηκαν από τη συγκεκριμένη πυρκαγιά, σε αντίθεση με τα λεγόμενα στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς. Όπως φαίνεται και στο σχετικό χάρτη, η εγγύτερη περιοχή Natura 2000 είναι η Ειδική Ζώνη Προστασίας (SPA) GR2420011 «Όρη Κεντρικής Εύβοιας, Παράκτια Ζώνη και Νησίδες» η οποία δεν επηρεάστηκε καθόλου από την πυρκαγιά.
Αντιθέτως κάηκε ολοσχερώς το Καταφύγιο Άγριας Ζωής «Αγριλίτσα-Καταβόθρα-Καλαμάκι» (ΦΕΚ Β΄540/28-8-1990). Τα Καταφύγια Άγριας Ζωής έχουν ιδρυθεί σε εκτάσεις απαραίτητες για τη διατροφή, διαχείμαση, αναπαραγωγή ή διάσωση σημαντικών, σπάνιων ή απειλούμενων ειδών άγριας πανίδας με σκοπό την προστασία τους. Στα ΚΑΖ απαγορεύεται το κυνήγι κάθε θηράματος και κάθε είδους σύλληψη της άγριας πανίδας, η συλλογή της άγριας χλωρίδας και η καταστροφή ζώνης ή φυτοφρακτών με φυσική βλάστηση με κάθε τρόπο, όπως και σειρά άλλων ενεργειών (Ν.3937/2011).
Η περιοχή ενδιαφέροντος δεν εμπίπτει στην ευθύνη του νεοσυσταθέντος Φορέα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών Εύβοιας και δεν υφίσταται κανένας άλλος τύπος προστατευόμενης περιοχής εντός της καμένης έκτασης.
Μεταπυρική διαχείριση-Προτάσεις για προστασία και ανάκαμψη των πληγέντων δασικών οικοσυστημάτων
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Νομικές και διοικητικές ενέργειες
Πρωταρχικό μέλημα του Δασαρχείου Χαλκίδας, που έχει την αντίστοιχη αρμοδιότητα, είναι να οριοθετήσει την καμένη έκταση και να την κηρύξει αναδασωτέα βάσει των προβλέψεων της δασικής νομοθεσίας εντός δύο μηνών. Να εφαρμοστεί η απαγόρευση βόσκησης και ο αυστηρός έλεγχος του διαταραγμένου δασικού οικοσυστήματος, ώστε να μειωθούν οι κίνδυνοι που εγκυμονούν για περαιτέρω υποβάθμιση της καμένης έκτασης. Και οι δύο αποφάσεις αναμένονται από το Δασαρχείο Χαλκίδας σε σύντομο χρονικό διάστημα (Σύμφωνα με το έγγραφο αρ. πρωτ. 4316/169162/14-10-2019 του Δασαρχείου Χαλκίδας). Για την πυρκαγιά του 2018 έχει ήδη εκδοθεί η υπ. αριθμ. 3808/217764πε/2019 (ΦΕΚ Δ΄60/25-2-2019) απόφαση κήρυξης αναδασωτέων και η αντίστοιχη απόφαση απαγόρευσης βόσκησης (ΑΔΑ: ΩΚΥΩΟΡ10-ΜΦ1).
Σημειώνουμε ότι σε πολλές περιπτώσεις το σημαντικό πρόβλημα δεν είναι η ίδια η πυρκαγιά, αλλά η μεταπυρική διαχείριση και προστασία, οι αλλαγές στις χρήσεις γης και ο συνολικός σχεδιασμός για την ανάκαμψη των φυσικών οικοσυστημάτων. Επομένως η παρακολούθηση της περιοχής από τα στελέχη της δασικής υπηρεσίας, τους κατοίκους, αλλά και τους επισκέπτες είναι απαραίτητη ώστε να μην υπάρξουν περιστατικά βόσκησης εντός των καμένων εκτάσεων ή περιπτώσεις εκχερσώσεων για την επέκταση ή και δημιουργία ελαιώνων ή άλλων καλλιεργειών.
Αναφορικά με τους δασικούς χάρτες, τέθηκε σε ισχύ από τις 8 Φεβρουαρίου 2018 η απόφαση του Συντονιστή της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Θεσσαλίας Στερεάς Ελλάδας για τη μερική κύρωση του δασικού χάρτη του συνόλου της Περιφερειακής Ενότητας Εύβοιας, ως προς τα τμήματά του, όπως θεωρήθηκαν με την υπ. αρ. 4371/227441/19-12-2017 (ΑΔΑ: 7Ν00ΟΡ10-ΚΛΜ) απόφαση θεώρησης της Δ/νσης Δασών Ευβοίας, κατά εφαρμογή της παρ. 2 άρθρου 17 ν. 3889/2010 (ΦΕΚ Α΄182). Αυτό αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για την πρόληψη πυρκαγιών από πρόθεση σε όλη την Π.Ε. Ευβοίας.
Είναι απαραίτητη η εφαρμογή της μελέτης αντιδιαβρωτικών/αντιπλημμυρικών έργων για το σύνολο των καμένων εκτάσεων της πυρκαγιάς του 2019, αλλά και της πυρκαγιάς του 2018. Η μελέτη έχει ήδη εγκριθεί και θα δημοπρατούταν στις 15 Οκτωβρίου 2019 ενώ έχουν εκδοθεί έκτακτες καρπώσεις για την δέσμευση ξυλείας για την κατασκευή κορμοδεμάτων και κορμοφραγμάτων προϋπολογισμού 73.000 ευρώ (Σύμφωνα με το έγγραφο αρ. πρωτ. 4316/169162/14-10-2019 του Δασαρχείου Χαλκίδας). Επίσης, η εκπόνηση μελέτης αποκατάστασης των δασικών εκτάσεων, η οποία θα καταδείξει εάν είναι απαραίτητο και που πρέπει να γίνουν παρεμβάσεις τεχνητής αναδάσωσης προκειμένου να αποφευχθούν μη αναγκαίες ή άστοχες αναδασωτικές παρεμβάσεις και να αξιοποιηθούν αποδοτικά οι (πάντα λιγοστοί) διαθέσιμοι πόροι.
Όμως για να πραγματοποιηθούν τα παραπάνω πρέπει οι τοπικές δασικές υπηρεσίες να ενισχυθούν οικονομικά και με κατάλληλο γεωτεχνικό επιστημονικό προσωπικό ώστε να φέρουν γρήγορα και αποτελεσματικά εις πέρας αυτή την αποστολή. Κρίσιμος είναι ο ρόλος του Τμήματος Επιθεώρησης Δασών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Θεσσαλίας-Στερεάς Ελλάδας που πρέπει να εξασφαλίσει ότι τα σχετικά κονδύλια θα αξιοποιηθούν με ταχύτητα και αποδοτικότητα και δεν θα υπάρξουν οι καθυστερήσεις και η απουσία σχετικών δασοτεχνικών έργων που παρατηρήθηκαν μετά την πυρκαγιά του 2018 στο Κοντοδεσπότι.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Αποκατάσταση βλάστησης
Για τη λήψη εξειδικευμένων μέτρων και την εφαρμογή ολοκληρωμένων προτάσεων θα πρέπει να ληφθούν υπόψη η κατάσταση του κάθε οικοσυστήματος, οι ιδιαιτερότητες της περιοχής και τα φυσικά χαρακτηριστικά τους.
Το μεγαλύτερο μέρος της καμένης έκτασης καλύπτεται από ώριμο δάσος χαλεπίου πεύκης ή/και από μεταβατικές δασώδεις θαμνώδεις εκτάσεις που βρίσκονταν όμως σε τελικό στάδιο εξέλιξης. Η χαλέπιος πεύκη θα ανακάμψει μέσω των μηχανισμών φυσικής αναγέννησης που διαθέτει. Οι θαμνώνες αειφύλλων-πλατυφύλλων έχουν καλή προσαρμοστικότητα μετά τις πυρκαγιές, διαθέτουν μεταπυρικούς μηχανισμούς αναγέννησης (πρεμνοβλαστήσεις, ριζοβλαστήσεις, σκληροπεριβληματικά σπέρματα, μόνιμες εδαφικές τράπεζες) (Arianoutsou 1998) και ήδη είναι εμφανής η αναγέννησή τους (για την πυρκαγιά του 2018). Οι κρίσιμοι παράγοντες είναι η συγκράτηση του εδάφους με τα κατάλληλα δασοτεχνικά έργα, η αποφυγή βόσκησης και η αλλαγή χρήσεων γης.
Μια άλλη παράμετρος που λαμβάνεται υπόψη σε τέτοιες περιπτώσεις είναι οι εκτάσεις εντός της καμένης περιοχής που ενδεχομένως να έχουν καεί ξανά τα τελευταία 30 χρόνια. Από το ιστορικό των πυρκαγιών στην περιοχή προκύπτει κάτι τέτοιο μόνο για εκτάσεις που κάηκαν στην πυρκαγιά του Αυγούστου 2018 ανάμεσα στα χωριά Κοντοδεσπότι και Σταυρός και στην πυρκαγιά του 2000 στη Μονή Μακρυμάλλη. Πρόκειται για 169 στρέμματα που έχουν επηρεαστεί και από τις δύο πυρκαγιές (2018,2019) ενώ η πυρκαγιά του 2018 παρουσιάζει πολύ καλή εικόνα φυσικής αναγέννησης.
Διπλοκαμένα
Περιοχές που επηρεάστηκαν από τη φωτιά του 2018 και του 2019
Η απομάκρυνση ιστάμενων καμένων δένδρων θα πρέπει να εξυπηρετήσει αποκλειστικά την κατασκευή κορμοφραγμάτων, κορμοδεμάτων ή κλαδοπλεγμάτων και να πραγματοποιηθεί με ήπια μέσα. Η διατήρηση των υπολοίπων καμένων κορμών κρίνεται απαραίτητη για την προστασία του εδάφους από έντονα κατακρημνίσματα, συγκράτηση του εδάφους και δημιουργία καλύτερου μικροπεριβάλλοντος (Poirazidis 2012) για την υποδοχή της νέας βλάστησης. Ωστόσο, ο καμένος ξυλώδης όγκος δεν θα πρέπει να είναι τέτοιου μεγέθους και συγκόμωσης, ώστε να δημιουργεί επικίνδυνη καύσιμη ύλη για μελλοντικές πυρκαγιές (Ξανθόπουλος και συν. 2001). Όποιες εργασίες κριθούν απαραίτητες θα πρέπει να γίνουν με την επίβλεψη του Δασαρχείου Χαλκίδας, δίνοντας την απαραίτητη προσοχή στο εδαφικό κεφάλαιο και στην πιθανή παρουσία νέων αρτίβλαστων.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Αντιπλημμυρικά-αντιδιαβρωτικά έργα
Σε πολλές περιπτώσεις το μεγαλύτερο μέλημα μετά από ένα συμβάν δασικής πυρκαγιάς τέτοιας έκτασης είναι η συγκράτηση του επιφανειακού εδάφους, πάνω στο οποίο θα εξελιχθούν όλες οι μετέπειτα διεργασίες αποκατάστασης, φυσικές ή τεχνητές. Το έδαφος σε αυτές τις περιπτώσεις είναι εκτεθειμένο στη διάβρωση, λόγω της απουσίας κάλυψης από βλάστηση, ενώ εξαιτίας της πυρκαγιάς και της τέφρας δημιουργείται ένα υδρόφοβο στρώμα, που επιτρέπει/διευκολύνει την επιφανειακή απορροή. Τελικό αποτέλεσμα, μετά από υψηλό όγκο κατακρηνισμάτων είναι η παράσυρση και έκπλυση του εδάφους μαζί με όλο το οργανικό του υλικό. Η απώλεια βλάστησης και οι καταστροφικές συνέπειες μετά από μία πυρκαγιά αυξάνουν τις πιθανότητες εμφάνισης πλημμυρικών φαινομένων. Οι αλλαγές της δομής του εδάφους είναι επίσης σημαντικές ενώ κριτήρια όπως ο τύπος του εδάφους, η ένταση της πυρκαγιάς, η τοπογραφία της λεκάνης απορροής είναι στοιχεία που σχετίζονται με την εξέλιξη των πλημμυρικών φαινομένων (Μπαλούτσος και συν 2001).
Η μέθοδος των κορμοδεμάτων (Μπαλούτσος και συν 2001), η οποία είναι από τις πιο διαδεδομένες και αποτελεσματικές στη διαχείριση μεταπυρικών οικοσυστημάτων, είναι εύκολο να εφαρμοστεί σχεδόν σε όλη την έκταση της περιοχής ενδιαφέροντος καθώς υπήρχε ώριμο πευκοδάσος που θα προσφέρει το απαραίτητο υλικό κατασκευής. Όπου δεν υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας κορμοδεμάτων από τοπική ξυλεία θα πρέπει να γίνουν λιθοδομές με τη χρήση επιτόπιου υλικού και χειρωνακτικές μεθόδους. Η περιοχή φιλοξενεί ενεργούς δασικούς συνεταιρισμούς που πρέπει να εμπλακούν ενεργά στη διαδικασία διότι:
1.Διαθέτουν σχετική εμπειρία,
2.Μειώνεται το κόστος από τη μεταφορά σχετικών συνεργείων από την Κεντρική ή τη Βόρεια Ελλάδα όπως γίνεται συνήθως,
3.Θα υπάρξει οικονομικό όφελος για την περιοχή καθώς οι εργασίες αυτές αποτελούν μια δημόσια επένδυση,
4.Οι τοπικοί συνεταιρισμοί γνωρίζουν άριστα την περιοχή και έχουν συμφέροντα από τη μελλοντική ανάκαμψη των δασικών εκτάσεων. Τα παραπάνω, φυσικά δεν σημαίνουν ότι δεν πρέπει να υπάρχει αυστηρή επίβλεψη των έργων από τη δασική υπηρεσία.
Κορμοφράγματα
Κορμοφράγματα
Ορισμένα χαρακτηριστικά της λεκάνης απορροής, όπως η μέση κλίση του εδάφους, η ανάπτυξη μεγάλου πλάτους πλαγιών, ο τύπος βλάστησης που καλύπτει τη λεκάνη, επηρεάζουν σημαντικά την ταχύτητα απορροής του νερού. Έτσι, λεκάνες με πυκνό υδρογραφικό δίκτυο παρουσιάζουν εντονότερα φαινόμενα διάβρωσης των ρεμάτων τους, αυξάνοντας την πλημμυρική παροχή τους.
Στην περίπτωση της περιοχής ενδιαφέροντος το μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης της πυρκαγιάς βρίσκεται στην υπολεκάνη απορροής των Ψαχνών. Σε ορισμένες θέσεις, όπου μπορούν να εμφανιστούν πλημμυρικά φαινόμενα και ιδιαίτερα εκεί που υπάρχει ανθρώπινη παρουσία κρίνεται σκόπιμο να κατασκευαστούν ήπια αντιπλημμυρικά έργα. Συγκεκριμένα πρέπει να δοθεί προσοχή στα ρέματα που καταλήγουν στους οικισμούς Ψαχνών και Κοντοδεσπότι, ειδικά στο ρέμα που διασχίζει την κωμόπολη των Ψαχνών. Λόγω τεχνικών και οικιστικών παρεμβάσεων το πλάτος του ρέματος ποικίλει εντός του οικισμού και σε πολλά σημεία ενδεχομένως να υπάρχουν επικίνδυνα φαινόμενα υπερχείλισης λόγω της ποσότητας εισρέοντος ύδατος ή των φερτών υλικών εξαιτίας της πυρκαγιάς.
Σημαντικό είναι η κατακράτηση των φερτών υλικών και η ανάκαμψη της ταχύτητας των ρεμάτων να γίνεται σε αρχικό στάδιο. Για το λόγο αυτό τα σημεία κατασκευής των αντιπλημμυρικών θα πρέπει να επιλεχθούν με προσοχή, με εγκατάσταση μικρών τεχνικών έργων σταδιακά από τα ανάντη. Προτείνεται οι επεμβάσεις να είναι ήπιες με τη χρήση μικρών κορμοφραγμάτων (από καμένο υλικό της περιοχής). Τα κορμοφράγματα σε αντίθεση με τα φράγματα από σκυρόδεμα, έχουν μικρό χρονικό κύκλο χρήσης, πέραν του οποίου αποσυντίθενται παραδίδοντας έτσι μετά την επανεγκατάσταση της βλάστησης το ρέμα και τις λειτουργίες του στην αρχική τους μορφή. Επίσης προτείνεται, όπου δεν είναι εφικτή η κατασκευή κορμοφραγμάτων, η κατασκευή λιθοπλήρωτων συρματοκιβωτίων (σαρζανέτ) ως μια μεσοπρόθεσμη λύση που θα αντιμετωπίσει πλημμυρικά φαινόμενα και από μελλοντικές πυρκαγιές στην περιοχή. Ήδη το Δασαρχείο Χαλκίδας έχει πραγματοποιήσει έργο συγκράτησης βράχων στα ανάντι του Κοντοδεσποτίου (Σύμφωνα με το έγγραφο αρ. πρωτ. 4316/169162/14-10-2019 του Δασαρχείου Χαλκίδας).
Όλα τα παραπάνω, αποτελούν προτάσεις που απευθύνονται στις αρμόδιες υπηρεσίες (Δήμος, Περιφέρεια, Δασική Υπηρεσία). Ο καλύτερος σχεδιασμός και η ακριβής επιλογή των σημείων μπορεί να γίνει μετά από υδρολογική μελέτη των σχετικών λεκανών απορροής. Τα έργα θα πρέπει να γίνουν με τη μικρότερη δυνατή όχληση, χωρίς τη χρήση βαρέων μηχανημάτων, που θα διαταράξουν το ήδη επιβαρυμένο δασικό οικοσύστημα. Οι εργασίες και οι αποφάσεις επέμβασης θα πρέπει να είναι άμεσες καθώς με την έλευση του φθινοπώρου και την αύξηση των βροχοπτώσεων θα υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος εμφάνισης περιστατικών έκτακτης ανάγκης εξαιτίας πλημμυρών.
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Ειδικά μέτρα
Μετά την κήρυξη της έκτασης ως αναδασωτέας πρέπει να ακολουθήσει καθολική απαγόρευση κυνηγίου όχι μόνο εντός του ΚΑΖ που απαγορεύεται ούτως ή άλλως, αλλά σε όλη την καμένη έκταση και σε ένα ικανό εύρος εκτός αυτής. Τα είδη πανίδας που επηρεάστηκαν από την πυρκαγιά και έχουν αναζητήσει καταφύγιο σε γειτονικές δασικές εκτάσεις πρέπει να διευκολυνθούν στην προσαρμογή τους στις νέες συνθήκες που δημιούργησε η πυρκαγιά. Απαιτείται σχετική 3ετής ή 5ετής απαγόρευση ωσότου υπάρξει μερική αποκατάσταση τουλάχιστον της θαμνώδους βλάστησης.
Η ρητινοσυλλογή έχει επιστρέψει δυναμικά στην περιοχή τα τελευταία χρόνια, αλλά επηρεάζεται αρνητικά από περιστατικά πυρκαγιών. Είναι αναγκαίο να ενισχυθεί η παραγωγή και η διατήρηση της δραστηριότητας στην περιοχή ως μια δράση διαχείρισης και αποτροπής μελλοντικών περιστατικών πυρκαγιών.
Η συσσώρευση καύσιμης ύλης αποτελεί ένα από τα προβλήματα διαχείρισης στην περιοχή. Αυτή σε συνδυασμό με τα δυσοίωνα σενάρια εξάπλωσης των πυρκαγιών στην Ελλάδα αλλά και την Μεσόγειο λόγω της κλιματικής αλλαγής, κάνουν επιτακτική την ανάγκη επανεκκίνησης της δασικής διαχείρισης στην περιοχή. Υπάρχει τεράστια ανάγκη για την εκπόνηση και κυρίως την πιστή εφαρμογή ενός σύγχρονου διαχειριστικού σχεδίου των δασικών εκτάσεων. Το σχέδιο αυτό θα πρέπει να έχει ως προτεραιότητα την επανασύσταση της δασοπονίας πολλαπλών σκοπών με κύριους άξονες την οικονομική βιωσιμότητα των τοπικών δασικών συνεταιρισμών, την αντιπυρική προστασία και την προσαρμογή των δασών της περιοχής στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής.
Επίσης είναι αναγκαία η εκπόνηση και εφαρμογή ενός κοινού Σχεδίου Πρόληψης και Αντιμετώπισης Δασικών Πυρκαγιών που θα περιλαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα πρόληψης, προκαταστολής και καταστολής. Τα έργα και οι δράσεις αντιπυρικής προστασίας πρέπει να τεκμηριωθούν και να καταγραφούν συστηματικά. Μόνο έτσι θα υπάρχει δυνατότητα να υπάρξει έγκριση και χρηματοδότηση τους από εθνικούς, ευρωπαϊκούς ή ιδιωτικούς πόρους και να γίνουν οι ιδέες πράξη. Το Σχέδιο είναι το πρώτο βήμα ώστε να ακολουθήσουν και τα υπόλοιπα για την αντιπυρική προστασία στη περιοχή. Πρέπει να συνοδεύεται από την Ίδρυση γραφείου Πολιτικής Προστασίας σε επίπεδο Δήμου και κατάλληλη στελέχωση του, βάσει του άρθρου 13 του Ν. 3013/2002, προκειμένου να καταγραφούν και να εφαρμοστούν οι δράσεις αντιπυρικής προστασίας.
Συστηματική ενίσχυση του Συλλόγου Εθελοντικών Δυνάμεων Δασοπροστασίας & Διάσωσης Ψαχνών, η παρουσία του οποίου λειτουργεί αποτρεπτικά και συμβάλλει ώστε τα περισσότερα περιστατικά δασικών πυρκαγιών στην περιοχή να αντιμετωπίζονται σε αρχικό στάδιο.
Επανελειτουργία των πυροφυλακίων στις θέσεις Άγιος και Πλατανιά σε 24ωρη βάση τουλάχιστον για τις ημέρες με επικινδυνότητα εκδήλωσης πυρκαγιάς 3 και άνω. Τα τελευταία 8-9 χρόνια τα κρισιμότατα αυτά πυροφυλάκια έχουν απαξιωθεί πλήρως και δεν στελεχώνονται. Καλύπτουν ωστόσο μεγάλο εύρος της Βόρειας και Κεντρικής Εύβοιας, αλλά και άλλων περιοχών όπως τα παράλια της Αττικής και της Βοιωτίας. Είναι προβληματικό σε μια περιοχή όπως η Εύβοια με βεβαρημένο ιστορικό δασικών πυρκαγιών να μην στελεχώνονται τέτοιας κομβικής σημασίας υποδομές προκαταστολής. Η μη λειτουργία τους οφείλεται κυρίως στη συνταξιοδότηση, θάνατο ή μετάθεση των στελεχών του Π.Σ. που υπηρετούσαν εκεί στο παρελθόν χωρίς καμιά μέριμνα και ενδιαφέρον για να συνεχιστεί η λειτουργία τους από νέα στελέχη. Εκτιμάται ότι αν λειτουργούσε το πυροφυλάκιο Πλατανιάς ο εντοπισμός της παρούσας πυρκαγιάς θα ήταν σαφέστατα ταχύτερος με καλύτερες πιθανότητες καταστολής στα αρχικά στάδια εξάπλωσης της.
Βιβλιογραφία
Αποστολή εστίασης πληκτρολογίου σε πολυμέσα
Arianoutsou, M., 1998. Aspects of demography in post-fire Mediterranean plant communities of Greece. Pp. 273-295. In: Rundel, P.W., Montenegro, G. & Jaksic, F.M. (eds.), Landscape disturbance and biodiversity in Mediterranean-type ecosystems, Ecological Studies 136, Springer-Verlag, Berlin – Heidelberg.
Αριανούτσου-Φαραγγιτάκη Μ. και Δ. Καζάνης.2012. Ο οικολογικός ρόλος της φωτιάς στα χερσαία οικοσυστήματα της Ελλάδας. Σελ. 103-116 στο Α.Χ. Παπαγεωργίου, Γ. Καρέτσος και Γ. Κατσαδωράκης (επιμ. έκδοσης). Το δάσος: Μια ολοκληρωμένη προσέγγιση. WWF Ελλάς, Αθήνα.
European Soil Data Centre (ESDAC), esdac.jrc.ec.europa.eu, European Commission, Joint Research Centre
Μπαλούτσος Γ., Α. Οικονόμου και Κ. Καούκης, 2001. Ο κίνδυνος πλημμύρας σε λεκάνες απορροής μετά από πυρκαγιά. Ανάλυση του προβλήματος και άμεσα μέτρα μείωσης των επιπτώσεων. Επιστημονικό Συνέδριο Αποκατάσταση Καμένων Εκτάσεων. Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, Αθήνα 13-14 Δεκεμβρίου 2001
Ξανθόπουλος Γ., Π. Γκαγκάρη, Γ. Λυριτζης και Γ. Μπαλούτσος, 2001 Διαχείριση καμένης ξυλείας μετά την πυρκαγιά. Επιστημονικό Συνέδριο Αποκατάσταση Καμένων Εκτάσεων. Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, Αθήνα 13-14 Δεκεμβρίου 2001
Panagos P., Van Liedekerke M., Jones A., Montanarella L., “European Soil Data Centre: Response to European policy support and public data requirements”; (2012) Land Use Policy, 29 (2), pp. 329-338. doi:10.1016/j.landusepol.2011.07.003
Poirazidis, K.S., K. Zografou, P. Kordopatis, D.P. Kalivas, M. Arianoutsou, D. Kazanis & E. Korakaki, 2012. A GIS-based integrated approach predicts accurately post-fire Aleppo pine regeneration at regional scale. Annals of Forest Science 69:519–529.
Sumner M. (2000), Handbook of soil science, USA: CRC Press LLC.
Τσαγκάρη Κ., Γ. Καρέτσος και Ν. Προύτσος, 2011. Δασικές πυρκαγιές Ελλάδας, 1983-2005. WWF Ελλάς και ΕΘΙΑΓΕ - ΙΜΔΟ & ΤΔΠ.
Πνευματικά δικαιώματα φωτογραφικού υλικού
Γενική άποψη περιοχής, Ναταλία Καλεβρά/WWF Ελλάς
Βόσκηση στα καμένα, Ηλίας Τζηρίτης/WWF Ελλάς
Φυσική αναγέννηση, Παναγιώτης Κορδοπάτης/WWF Ελλάς
Κορμοφράγματα σε έδαφος με κλίση, Κωνσταντίνα Ζωγράφου/WWF Ελλάς
Κορμοφράγματα, Παναγιώτης Κορδοπάτης/WWF Ελλάς
Πυροφυλάκιο (Πλατανιά), Ηλίας Τζηρίτης/WWF Ελλάς
Αναγέννηση Χαλεπίου Πεύκης, Ευαγγελία Κορακάκη/WWF Ελλάς
https://panda.maps.arcgis.com/apps/MapJournal/index.html?appid=51ac377b9bbf4e8ea06de8826a1c98a9
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου